घेउनी सर्वस्व माझे - एकदा बहरून जाईन

मी टेकडीवर नियमित जायला सुरुवात केली ती मे महिन्यात. टेकडीवरचा माळ पिवळा-सोनेरी होता, त्यावेळी. रुपाली मला नेहमी इथल्या शतावरीबद्दल सांगायची. पण त्यावेळी मलाच काय, पण तिलाही शतावरीचा मागमूस कुठे दिसला नाही. जून महिना सुरू होऊन एक पाऊस येऊन गेल्यावर मात्र माळाचं रूप झरझर पालटू लागलं. माळ हिरवा होऊ लागला, मृगाचे किडे दिसू लागले, शंभर पायांचे मिलीपीड्स् जागे झाले....आणि माळावरच्या एका झुडुपांच्या बेटावर नाजूक हिरवी लवलव दिसू लागली. त्या झुडुपांमधे रुपालीने शतावरी दाखवली. मुख्य खोडाला फुटलेल्या असंख्य बारीक बारीक हिरव्या फांद्या आणि पर्णकांडे (पानांसारखीच दिसणारी पण पुढे फांदीत रुपांतरीत होणारी रचना), फांदीच्या आणि पर्णकांडाच्या तळाशी एक नाजुकसा बाकदार काटा आणि प्रत्येक पेरावर छोट्या लांबुळक्या दोन तीन पानांचे गुच्छ. किती नजाकतीची मांडणी! माळावर जरा इकडेतिकडे पाहिलं, तर शतावरीची असंख्य झुडुपं दिसली. मग टेकडी उतरतानाही ती वाटेकडेला आढळू लागली. इतके दिवस कुठे लपली होती ही?

मधे दोनचार दिवस गेले. आता शतावरीच्या फांद्यांवर कळ्यांचे बारीक बारीक मणी दिसू लागले एकाच पेरावर पान आणि कळी. पानागणिक कळ्या आल्या. आता आम्ही फुलांची वाट पाहू लागलो. आणखी दोन दिवसांनी टेकडी चढताना एका ठिकाणी एका वेगळ्याच, अपरिचित सुगंधाच्या हलक्या लहरीने आम्ही थबकलो. ती जागा सोडली की तो गंध जणवायचा नाही. पुन्हा तिथे आलं की - ’हवेत अत्तर तरते गं’ असा माहौल! फुलं तर कोणत्याच झाडावर दिसत नव्हती. मग पायवाटेकडेला लक्ष गेलं, तर कडेला शतावरी अंगोपांगी फुलली होती! काय देखणा सोहळा होता तो! छोट्या झुबक्यात एकाआड एक रचनेतली सहा पाकळ्यांची पांढरीशुभ्र फुलं; त्याच्या तळातून डोकावणारे, डोक्यावर लाल गुलाबी परागकोष मिरवणारे पुंकेसर आणि मधोमध मणी ठेवल्यासारखा दिसणारा स्त्रीकेसर! पानागणिक फुलं फुलली होती आणि अशा मनमुक्त फुललेल्या त्या शतावरीवर मधमाशांची, मुंगळ्यांची झुंबड उडाली होती. वाट चढून वर माळावर गेलो तर तिथल्या शतावरीच्या झुडुपातही हाच आनंदोत्सव! सलग दोन चार दिवस आम्हीही तो आनंदोत्सव अनुभवला.

आणखी एक आठवडा मधे टाकून पुन्हा जेव्हा टेकडीवर गेलो, तेव्हा मात्र फुलांचा मागमूसही कुठे दिसेना. सगळा बहर ओसरुन आता त्या फुलांच्या  जागी फळांचे बारीक बारीक हिरवे मणी लगडले होते. जुलैच्या मध्यावर जेव्हा टेकडीवर गेलो त्यावेळी ते मणी लाल काळे झालेले दिसले. आता हे रसाळ काळे मणी पक्षी खातील, काही नुसतेच गळून जातील आणि आतलं बी पुन्हा नव्याने रुजण्यासाठी मातीत झोपून जाईल. हिवाळा उन्हाळ्याचं चक्र चालू राहील आणि शतावरी पुन्हा अज्ञातवासात जाईल- पुढच्या पावसाळ्यात पुन्हा सर्वस्व उधळत बहरण्यासाठी. 

--------------------------------------
शतावरी
टेकडीवर आढळणारी ही रानटी शतावरी म्हणजे Asparagus racemosus  (आणि जी बाजारात विकायला येते, ती भाजीची शतावरी म्हणजे Asparagus officinalis.)
कुळ (family): Liliaceae
पाने ४ ते ७ mm लांब, निमुळती. याची पाने म्हणजे रुपांतरीत खोडे असतात. खोड हिरवे, काटेरी. फुलोरा मंजि-यांसारख्या रचनेत येतो. छोटी २ ते ३ mm आकाराची

फुले सहा पाकळ्यांची आणि घंटेच्या आकाराची असतात.  .  
रानटी शतावरीची मांसल मुळे औषधात वापरतात. थोडे जुने झुडूप उपटले असता त्याला अनेक मांसल कंद/ मुळ्या आलेल्या दिसुन येतात. (शतावरीला शंभर मुळ्या असतात असे म्हणतात!)
इतर नावे: सतावर, सतावरी, सतमुली, नारायणी, अतिरसा, वरी, श्वेतमुळी.

------------------------------------------

-अश्विनी केळकर

तरोट्याचा गालीचा..

तरोट्याचा गालीचा..

मे महिन्याचा शेवट आणि जूनची सुरुवात टेकडीवर फारच जादुई होती. टेकडीवरील सर्वांच्याच अस्तित्त्वात झपाट्याने बदल होत होते. टेकडीवरील अनेक गवतांचं आणि फुलपाखरांचं अस्तित्व, जे उन्हाळ्यात खूप स्पष्ट नव्हतं ते अधोरेखित होताना निरीक्षणातून दिसत होते. 

       

दाट झाडी असलेल्या परिसरात अनेक वृक्षांवर वेलींची कोवळी पाने चकाकू लागली होती. पक्षांच्या आवाजात आणखी भर पडल्यासारखी जाणवत होती. झाडांच्या मोकळ्या, रिकाम्या काटक्या - हिरव्या रंगाने बहरत होत्या. पळसाला तर सशाच्या कानांप्रमाणे पापड्या लोंबकळत होत्या. मोरांच्या साद- प्रतिसादात लक्षणीय वाढ झालेली होती. उन्हाळयात वाळलेल्या काट्या-कुटयांप्रमाणे दिसणाऱ्या वनस्पतींना संजीवनी मिळणार म्हणून त्या उभं राहायचा प्रयत्न करीत होत्या.      

ही फुलं टाकळ्याची नाहीत. पण फोटातली पानं मात्र टाकळ्याचीच आहेत.
पानांच्या टोकाला असलेला महिरपी कंस लक्षात राहतो.

या काळात आपसूकच जमिनीलगतची निरीक्षणं होऊ लागली. जमिनीत सुप्तावस्थेत असणाऱ्या अनेक कंदाना कोंब फुटू लागले. अनेक फुलपाखरे जमिनीलगत उडताना दिसू लागली, तसेच किटकांचेही अस्तित्त्व जाणवू लागले.

फांदभाजीच्या वेलीला कोवळी पाने दिसू लागली, हुंबाची फळे पिकायला आली होती. करटुल्याचे कंद दगडाआडून नवीन पानांना जन्म देत होती. रान द्राक्षांच्या फुलांचा मादक सुगंध हळूच जाणवत होता. चालताना स्पर्श होऊन अनेक कडसर गंध आमच्यासोबत चालू लागले होते. त्यातीलच एक टाकळा उर्फ तरोटा हळूहळू पसरू पाहत होता. मोकळ्या किंवा फारशी झाडी नसलेल्या परिसरात टाकळा गर्दी करत होता. तेथील जमिनीला पांघरूण घालीत होता. दरवेळी निरीक्षणात हे पांघरूण जाड झालेले दिसायचे.

वनस्पतींची नावे अर्थपूर्ण वाटतात. टाकळा किंवा तरोटा ही वनस्पती औषधी आहे याबद्दल उल्लेख आयुर्वेदात आणि परंपरागत आलेल्या ज्ञानातून येतात. टाका म्हणजे शरीराचा सांधा, पाठीचा मणका.. आणि टाकळणे म्हणजे दमणे, थकणे (संदर्भ: मराठी शब्द रत्नाकर). यावरून टाकळा ही वनस्पती सांधे मजबूत करणारी किंवा थकवा दूर करणारी..  

झाडांच्या दाट वस्तीत टाकळा चुकून माकून एकटा असा कधी सापडला नाही. परिसरामध्ये टाकळा एकाच वेळी सगळीकडे ही एकदम उगवून आलेला दिसला नाही. काही ठिकाणी जूनच्या शेवटीही कोवळी पाने दिसली. तरोट्याची/ टाकळ्याची भाजी खाल्ल्याने पोटातील कृमी नष्ट होतात, तसेच त्वचाविकार, कफनाशक असल्याचे वाचनात आले. त्याच्या बियांची कॉफी काही दिवसपूर्वी चाखली होती. टाकळ्याची कोवळी पाने मुबलक असल्याने भाजीसाठी घेतली आणि खालीलप्रमाणे रांधली.

 

रानभाजी १. टाकळा / तरोटा

शास्त्रीय नाव - Cassia tora (कॅसिया टोरा)
कूळ - Caesalpinaceae (सिसालपिनेसी)

तरोट्याची कोवळी पाने खुडून घ्यावीत. भाजी मूळापासून उपटू नये.

भाजी स्वच्छ निवडून घ्यावी. (शक्यतो निवडताना एकेक पान वेगळे केल्यास भाजीचा गोळा होत नाही). पाण्यात उकळून घ्यावी. उकळल्यावर त्यातील काळसर पाणी काढून टाकून भाजी पिळून घ्यावी. अंदाजे एक गड्डी भाजी असल्यास एक छोटी वाटी तुरीची डाळ अर्धवट शिजवून, त्यातील पाणी काढून ठेवावे. कढईत तेलात जिऱ्याची फोडणी घालावी मग लसूण-मिरची ठेचून फोडणीत घालावे. साधारणतः दोन कांदे उभे चिरून घालावेत. कांद्यावर अर्धवट शिजवलेली तूर डाळ घालावी. एक वाफ आल्यावर पिळून ठेवलेली भाजी मोकळी करून घालावी. मीठ घालून परत एकदा वाफ येऊ द्यावी.  

- रूपाली भोळे
 (proopalee@gmail.com)

टपटप वाजते रानात!

जून महिन्याच्या सुरुवातीलाच पावसाच्या चांगल्या सरी बरसून गेल्या होत्या. टेकडीवरच्या काळ्याभोर जमिनीमुळे थोड्या पावसामुळेही तिथे चिखल होतो. (टेकडीवर चढून थोडं अंतर चाललं की हा काळ्या जमिनीचा पट्टा आहे. आम्हाला या काळ्याभोर रंगाचं नेहमीच आश्चर्य वाटतं. अगदी काळीभोर शेतजमीन!) त्यामुळे टेकडीफेरीत थोडा खंडच पडला होता. पावसानंतर दोन दिवसांनी टेकडीवर गेलो तेव्हा जरा तांबड्या कुड्याची वास्तपुस्त करून येऊ असं ठरवलं. हा तांबडा कुडा कायम आम्हाला चकवा देत असतो. छोट्या, रेखीव पानांपलिकडे काही ओळखीची खूण नाही. फुलांना ना आकर्षक रंग, ना सुवास त्यामुळे रानातल्या झाडीत त्याच्यापर्यंत पोचताना आम्ही बरेचदा भलतीकडेच फिरत राहातो. त्यादिवशीही तो असाच जरा भरकटल्यावर सापडला. फुले येऊन गेलेली होती त्यामुळे शेंगा आल्या आहेत का ते आम्ही पाहात होतो. तर अचानक पाणी पडल्याचा टपटप आवाज येऊ लागला. पुन्हा पाऊस? पण नाही, पाऊस नव्हता. नीट पाहिलं, तर एकाच ठिकाणी पाणी गळत होतं. जमिनीवर ओलही दिसत होती. हा काय प्रकार आहे ते कळेना. दंव असेल का? मग ते एकाच ठिकाणी कसं पडेल? पावसाचं साठलेलं पाणी असेल का? पण पाऊस पडून दोन दिवस झाल्यावरही ते कसं पडत राहील? उंबराच्या झाडातून असं अचानकपणे गळू शकतं, - तसं काही आहे की काय? अशा अनेक शक्यता आम्ही बोलत राहिलो पण त्या पाण्याचा माग काही मिळाला नाही. टपकणा-या पाण्याचं गूढ मनात ठेवुनच आम्ही परतलो.

दुसरे दिवशी जरा दाट झाडीच्या भागात जायचं होतं. वाटेत एका मोईच्य़ा झाडावरच्या वेली पाहात थांबलो, तर तिथे पुन्हा तीच कालची टपटप टपटप! मोईची पानं जरा निरिक्षणाच्या टप्प्यात असल्याने जरा बारकाईने तपास करू लागलो...आणि ते गूढ उलगडलं! एका पानाच्या मागे थुंकी किड्याचं घरटं (म्हणजे फेस) होतं आणि त्याच पानातून पाणी गळत होतं. आणखी पाहात गेलो, तर मोईच्या पानांमागे थुंकी किड्यांच्या वसाहतीच दिसू लागल्या! पानापानामागे पांढरा फ़ेस आणि ठिबक सिंचन! थोडं पुढे, सागाच्या झाडीत तर ती टपटप इतकी वाढली, की पाऊसच पडतोय असं वाटावं. पायातळी वाढलेलं गवत, डोक्यावर दाट झाडी, ती पाण्याची टपटप आणि त्या किड्यांच्या मेजवानीसाठी आलेल्या छोट्याछोट्या पक्ष्यांचा किलबिलाट - एक वेगळाच गूढरम्य माहोल तयार झाला होता. एका पानामागच्या फ़ेसाच्या घरातला फ़ेस बाजूला करून बघितलं, तर पांढ-या रंगाचे छोटे छोटे किडे त्यात दिसले. 

हा थुंकी किडा, किंवा spittlebug आपल्या वाढीच्या अवस्थेत असताना प्रचंड प्रमाणात पानांमधला जीवनरस शोषून घेतो. प्रचंड म्हणजे आपल्या वजनाच्या दोनशे ते अडीचशे पट! त्याला त्याच्या शरीराला आवश्यक असा भाग वापरून उरलेला पाण्याचा भाग तो उत्सर्जित करत राहातो. या उत्सर्जन प्रक्रियेत बाहेर येणा-या पाण्याचा फेस तयार होऊन त्याच्या शरीराभोवती एक संरक्षक आवरण तयार होतं. (अर्थात, तिथे भरलेली पक्ष्यांची जत्रा पाहाता, या फेसामुळे खरोखरच त्यांना संरक्षण मिळत असेल का, हा प्रश्नच आहे.) फेस तयार होतानाच, हे जास्तीचं पाणी पानांवरून ठिबकत राहातं. 

   

आणखी एक निरीक्षण: जवळजवळ सगळ्या झाडांवर कमीअधिक प्रमाणात थुंकीकिडे दिसले. साग आणि मोईची पानं त्यांची विशेष आवडती असावीत. कहांडळाच्या दीड हात रुंद आणि दीड हात लांब अजस्त्र पानांवर मात्र एकही थुंकीकिडा दिसला नाही!

- अश्विनी केळकर