दिवे लागले रे दिवे लागले - तमाच्या तळाशी दिवे लागले

लॉकडाऊनच्या काळात आपल्या जगातले सगळे व्यवहार थंडावले होते, निराशेचं मळभ दाटलं होतं. पुन्हा सगळं पाहिल्यासारखं कधी होणार ते कळत नव्हतं. टेकडीवरचं जीवनचक्र मात्र त्याच्या स्वतःच्याच गतीनं अव्याहत चालू होतं. फुलं फुलत होती, मिटत होती, बीज जमिनीत मिसळत होतं, नवी हिरवाई जन्म घेत होती आणि तिच्या बरोबरीने पक्षी, फुलपाखरं, किडे, जीव-जिवाणूही. त्या काळात टेकडी फिरून आलं की दिल कसं गार्डन गार्डन होऊन जात असे! ते दिवस मागे पडले, पावसाळाही संपला. पावसाळा सरून थंडी सुरु होताना घरी आलेल्या कोरोनामुळे पुन्हा पंधरावीस दिवस घरात बंदिवान व्हावं लागलं. ते नकोनकोसे दिवस संपल्यावर एका भल्या पहाटे शुक्राची चांदणी बघत बघत टेकडी गाठली. 

आssहा!! वीस दिवसात टेकडी किती बदलली होती!. माळावरच्या गवताचा रंग बदलला होता, कमरेइतकता वाढलेल्या गवतातून चालताना दहिवरामुळे कपडे ओलेचिप्प होत होते. प्रत्येक पावलाबरोबर खंडोबाचे घोडे, टाचण्या, नाकतोडे, फुलपाखरं टणाटणा उड्या मारत होते. पाऊस थांबून आठवडा उलटला, तरी अजून कुठेकुठे पाणथळ जागा शिल्लक होत्या, ओहोळ वाहात होते. आम्ही त्यादिवशी एका ओहोळाच्या कडेकडेने झाडीत खोलवर घुसलो. ओळखीच्या आणि अनोळखी झाडावेलींबरोबर ओहोळाच्या पाण्याचा नाजूक खळखळाट, पाखरांची किलबिल आणि झाडीतला गारवा अनुभवणं हे इतकं सुखद होतं की डोळ्यात पाणीच येऊ लागलं. तरवड पिवळेधमक फुलले होते, पंधरवड्यापूर्वी पाहिलेलया जांभळ्या कोरांटीला बी धरलं होतं, बीजाच्या पिवळ्या फुलांची जागा गोल चपट्या बियांनी घेतली होती, कहांडळाची जुनी साल निघून आतलं तजेलदार हिरव्या रंगाचं खोड दिसू लागलं होतं. वारसावर नवी पालवी दिसू लागली होती. बराच वेळ तिथे उगीचच रेंगाळून झाडीतून बाहेर पडलो.

तरवड

 

कहांडळ

बीजाची गोल चपटी फळे

परतीच्या वाटेवर एका भागात खूपसा राडारोडा टाकलेला आहे. बहुदा तो एखाद्या रस्त्याचं काम करताना निघालेला आहे. त्या बाजूला तारेचं कुंपण असल्याने आम्ही तिकडे कधी गेलो नव्हतो. आणि तिकडे कधी लक्षही गेलं नव्हतं . रुपालीला त्या बाजूला काहीतरी खास दिसलं होतं. तिने त्या राड्यारोड्यात फुललेल्या केशरी फुलांच्या असंख्य दीपमाळांकडे लक्ष वेधलं. दगडधोंडे आणि तारेचं कुंपण ओलांडत आम्ही तिथे पोचलो. तेवढ्याच थोड्याशा भागात या दीपमाळा Leonotis nepetifolia फुललेल्या आहेत. ळाकडच्या बाजूस हिरव्यागार, त्रिकोणाकृती आणि दंतूर कडांचा पर्णसंभार, त्यातून सात आठ फूट उंच वाढलेलं चौकोनी खोड आणि त्यावर थोड्या थोड्या अंतरावर खोडाला वेढून असणारी, समईच्या केशरी ज्योतींची आठवण करून देणारी कळ्या-फुलांची मंडलं! किती देखणं रूप! Leonotis nepetifolia: Leon-otis म्हणजे सिंहाच्या कानासारखी (फुलं येणारं ) आणि nepetifolia म्हणजे Nepeta या युरोपात आढळणाऱ्या वनस्पतीसारखी पानं (foliage) असणारं. कळ्यांच्या काटेरी मंडलांमधून तेजस्वी केशरी रंगाची, मऊ लव असणारी नलिकाकार फुलं डोकावतात. ही फुलं सिंहाच्या कानासारखी दिसतात, म्हणून हे Leonotis. पुदिना/ तुळशीच्या Lamiaceae कुळातली ही वर्षायु वनस्पती मूळची आफ्रिकेतून आलेली असली तरी आता ती जगभर पोचलेली आहे. टेकडीवर इतर भागात आम्हाला ती अजूनतरी कुठे दिसलेली नाही. मग या राडारोड्यातून हिचं बी आलं असेल का? पुढच्या वर्षी या दीपमाळा सगळी टेकडी व्यापतील का? माहिती नाही.

त्यादिवशी बराच उशीर झालेला होता म्हणून तिथे फार वेळ थांबलो नाही.

दुसरे दिवशी टेकडीवरच्या गवताच्या प्रकारांची ओळख करून घ्यावी म्हणून झाडीत न जाता माळावरच गवतातून हिंडत होतो. लांबून परत दीपमाळा दिसल्या आणि राहवलं नाही. ओलं गवत तुडवत पुन्हा तिथे गेले. चार पिटकुले पक्षी दीपमाळेवरून भुर्र्कन उडून गेले. मी बहुदा त्यांच्या मधुरसपानात व्यत्यय आणला होता. मी एका दगडावर शांत बसून राहिले. मग तिथल्या छोट्या छोट्या हालचाली जाणवू लागल्या. बारीकसे आवाजही लक्षात येऊ लागले. समोर पुरुषभर वाढलेल्या गवतावर बी धरलं होतं. हे जसे आपले सुगीचे दिवस, तसेच पाखरांचेही सुगीचेच दिवस की. मुनिया, वटवट्या आणि आणखीही कितीतरी अनोळखी चिन्न्याभिन्न्या पाखरांची हालचाल गवतात जाणवू लागली. झुलणाऱ्या गवतावर बसून त्यांचं माना वेळावत, एकेक दाणा टिपणं चालू होतं. दाणे टिपणं आणि कुलकुलत बोलणं यातुन अगदी उसंत मिळत नव्हती त्यांना. दीपमाळेच्या काटेरी मंडलांमध्ये मधमाशांची ये जा चालू होती. निरभ्र निळ्या आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर त्या केशरी ज्योतींवरून नजर हटत नव्हती. मधेच एखादं फुलपाखरु भिरभिरत जात होतं. माझ्या जवळच एक मोराचं पीस पडलेलं दिसलं. पण ते घेऊन पिशवीत टाकावंसं वाटेना. ते तिथून हलवायला नको. या चित्रातलं काहीच हलवायला नको. इथलं इतक्या सगळ्या प्रकारचं गवत, झाडं झुडुपं, वेली, ओहोळ, त्यावर अवलंबून असणारे सगळे जीव - या साखळीतला प्रत्येक दुवा महत्वचा आहे. त्या प्रत्येकाची इथे काहीतरी भूमिका आहे. त्या साखळीतला कोणताही दुवा कधीही निखळता कामा नये. सकाळच्या कोवळ्या सोनेरी उन्हात न्हालेल्या त्या चैतन्यमय परिसराचा मी ही एक भाग होऊन गेले. दीपमाळेच्या केशरी ज्योतीतुन एक रसरशीत, जिवंत, प्रवाही, चैतन्यमय अशी काहीतरी जाणीव जणू आत आत पाझरत होती. आतला अंधार उजळून टाकत होती. नवल वर्तले गे माये। उजळला प्रकाशु। मनाचिये अंधाराचा होतसे विनाशु॥

मागे वळून पाहिलं, तर रुपालीही एका दगळावर अशीच पुतळा होऊन बसलेली दिसली. म्हणाली, इथून जावंसंच वाटत नाहीये. पुन्हा वेळ काढून येऊ असं म्हणत ती चैतन्यमय रानभूल आत साठवत आम्ही हलकेच परत फिरलो.  

- अश्विनी केळकर