गर्द सभोती

आम्ही राहातो त्या परिसरात अगदी घराच्या अंगणात म्हणावी अशी एक टेकडी आहे. टेकडीवर चढून थोडं सपाटीवर चालत गेलं की गर्द हिरवं रान सुरु होतं. या रानाची, इथे नांदत असलेल्या अदभुत वनस्पती-प्राणी-कीटकविश्वाची ओळख करून घेण्याच्या आमच्या प्रवासातले काही आनंदक्षण तुम्हा सर्वांबरोबर साजरे करण्यासाठी हा ब्लॉगप्रपंच! - रुपाली, अश्विनी

Saturday, 22 May 2021

घंटांचं झाड

टेकडी चढताना एका ठिकाणी ’हुंबाचं बेट’ आहे. म्हणजे तिथे हुंबाची (Milliusa tomentosa) पाच-सहा झाडं एकत्र आहेत, म्हणून आम्ही त्या जागेला तसं नाव दिलंय. त्याच्या बाजूने बहावा, खैर, असाणा, करंजही नांदतात. त्यातच एक मुलायम, पोपटी, चमकदार पानांचं झाड आहे. गेल्या वर्षी एप्रिल-मे मधे टेकडीशी मैत्री केली, त्यावेळी त्या झाडाशी ओळख नव्हती. झाडावर ना फूल होतं, ना फळ. अशा वेळी नम्र होऊन झाडाची ओळख विचारावी. झाड आपल्याला एखादी ओळखीची खूण देतं. तसं ’नम्र’ होऊन आम्ही त्याच्या बुंध्याच्या आसपासची जमीन धुंडाळू लागलो. तर एक सुकलेलं फूल झाडाने आमच्यासाठी ठेवलेलं दिसलं. सुकून तपकिरी रंगाचं झालेलं, सहा पाकळ्यांचं, छोट्या नळीसारख्या देठाचं, अगदी एखाद्या सेंटीमीटर आकाराचं फूल. अजून शोधलं, तर एक सुकलेलं फळही मिळालं. ते दोन भागात उकललेलं, लांबट, घंटेसारखं दिसणारं फळ बघितलं, आणि सुटलंच कोडं. हा ’मोखा’ होता बहुदा. मग घरी जाऊन थोडी शोधाशोध केली आणि त्याची ओळख पक्की केली.

हुंबाच्या बेटातला मोखा

ओळख पटली, पण आता जास्तच रुखरुख लागली. मोखा, म्हणजे Schrebera swietenioides, हे oleaceae म्हणजे पारिजातक, जाई-जुई-मोगऱ्याच्या कुळातलं झाड. ओलिएसी कुळातली बहुतेक फुलं रात्री फुलणारी आणि सुगंधी. आता फुलांचा बहर सरून गेलेला दिसत होता, म्हणजे फुलं बघण्यासाठी वर्षभर वाट बघावी लागणार. आणि रात्री फुलणारी फुलं असतील तर अजूनच अवघड काम.

टेकडीवरच्या वर्षभराच्या भ्रमंतीत त्याच्या फळाच्या वाढीचे सगळे टप्पे बघितले. ही फळं हिरवी असताना आणि सुकल्यावरही अगदी वैशिष्ट्यपूर्ण दिसतात. हिरवी असतात तेव्हा त्यावर आगदी बारीक बारीक पांढरट उंचवटे दिसतात. पावसाळ्यात अर्धवट सुकलेली फळं खाली पडतात, त्यांना एक विशिष्ट वासही असतो असं दिसलं.

आम्ही नेहमी हिंडतो, त्या टेकडीच्या उतारावरच्या झाडीत मोख्याची दहा-बारा तरी झाडं आहेत. गंमत म्हणजे, जिथे जिथे मोखा आहे, तिथे तिथे बोंडाराही आहे. जशा सालई-मोई या दोघी बहिणी, तसे मोखा-बोंडारा भाऊ भाऊ अस कुठेसं वाचल्याचं आठवतंय. उंचापुरा, पोपटी पर्णसंभाराचा हा वृक्ष दिसतोही छान. बुंधा सरळसोट वाढतो आणि त्याला जरा उंचीवर फांद्या फुटलेल्या असतात. (हे लाकूड हातमागाच्या दांड्या तयार करण्यासाठी वापरतात, त्यामुळे याला weavers beam tree असंही नाव आहे.) याची संयुक्त पाने वर वर्णन केल्याप्रमाणे मुलायम, पोपटी, चमकदार असतात. संमुख पर्णिकांच्या तीन ते चार जोड्या, टोकाला एक पान आणि पानांची टोकं निमूळती होत लांबलेली.

एप्रिल महिन्यापर्यंत वर्षभर झाडावर लटकणा-या फळांच्या घंटा दोन भागात उकलून आतल्या बिया वाऱ्याबरोबर उडून गेल्या. फळांचा झाडावरचा मुक्काम संपला आणि सगळ्या घंटा गळून पडू लागल्या. एक चक्र पूर्ण झालं. आता नव्या बहराची, फलधारणेची तयारी.

खूप दिवसांपासून मोख्याच्या फुलांची वाट बघत होते. एप्रिल-मे मधे मोखा फुलेल, तो बहर यावर्षी चुकवायचा नव्हता. रात्री फुलणारी फुलं, म्हणजे त्यांचा सुवास अनुभवायचा तर अगदी पहाटे तरी जायला हवं, नाहीतर संध्याकाळी उशीरापर्यंत टेकडीवर थांबायला हवं. एप्रिल महिन्यात रूपालीही काही दिवस गावाला गेलेली. मग एकदा अगदी दिवस सरता सरता एकटीच टेकडीवर गेले. हुंबाचं बेट तसं जवळ आहे. त्यामुळे तिथे गेले. पहाते, तर झाडावर अगदीच थोडी फुलं शिल्लक होती. बहुदा मला काही दिवस उशीर झाला होता. जी होती, तीही उंचावर. अंधारही पडत चालला होता, मग निराशेनेच परतले. मग पुन्हा सकाळी उठून टेकडीच्या DRDO च्या बाजूकडे गेले. बोंडाऱ्याचा बहर आता सरत चालला होता, मोहावर आणि मोईवर फळाचे घोस लटकू लगले होते. मोह, बोंडारा आणि मोईच्या पलिकडे जरा जरा उतारावर एक वेगळाच फुलोरा दिसला. पिवळसर-तपकिरी फुलांनी मोख्याचं झाड डंवरलं होतं! पण मोख्याचं झाड जरा तो-याचंच. याची फुलं आणि त्यांचा सुगंध असा सहजच नाही लाभत. फुलं इतकी उंचावर, की कॅमेऱ्यातही मुश्किलीने पकडता आली. ओंजळीत घेऊन वास वगैरे घ्यायचं तर दूरच. बरोबरच आहे म्हणा, मोखा हा शब्द आला आहे "मोक्षा"वरून. संस्कृतातल्या याच्या अनेक नावांपैकी एक नाव मोक्ष! मोक्ष असा सहजासहजी थोडीच मिळेल? तपश्चर्या तर करायलाच हवी. नंतरही आम्ही दोघी पहाटे अगदी लवकर गेलो मोख्याची फुलं बघायला. पण सुकून जमिनीवर पडलेल्या चारदोन फुलांपलिकडे काहीच हाती लागलं नाही. त्या चारदोन फुलांनी त्याच्या सुगंधाची कल्पना मात्र दिली. घरी येईपर्यंत हातावर फुलांचा गंध रेंगाळत होता! आता बहुतेक सगळ्या झाडांचा बहर संपत आला आहे. पुढच्या वर्षी तरी ही फुलं जवळून पहायला मिळावीत यासाठी पुढच्या एप्रिलची वाट पहात आहोत.

- अश्विनी केळकर