निळावंती

कालच  चैत्राली चांदोरकर यांनी पर्यावरण दिनानिमित्ताने लिहिलेल्या पोस्टमधे महाजन सरांची मुलाखत वाचली. त्यात त्यांनी महावेलींबद्दल सांगितलं आहे. "शहरातील उद्यानांमध्ये तसेच टेकड्या व रहिवासी क्षेत्रातील वृक्षारोपण होताना, महावेल दिसेनासे झाले आहेत. टेकड्यांवरही वेलांचे प्रमाण नगण्य आहे. प्रत्यक्षात जंगलात वृक्षांएवढेच महावेलांना महत्व आहे. महावेल ही एक परिसंस्था आहे. वेलींशिवाय उद्यान परिपूर्ण होऊ शकत नाही. महावेल जंगलाला एकसंघ ठेवण्याचे महत्वाचे काम करतात. कीटक, मुंग्या, पक्षी, भुंगे वेलांवर अवलंबून असतात...." 

हे वाचल्यावर टेकडीवरच्या निळावंतीला -एका महावेलीला- भेटल्यावाचून राहावेना. 

गेल्यावर्षी नोव्हेंबर डिसेंबरच्या सुमारास टेकडीच्या DRDO च्या बाजूच्या दाट झाडीत आडवंतिडवं घुसून, मोरांची चाहूल घेत हिंडताना एक अनोळखी वेल भेटली. एक मोठ्या २५-३० मीटरच्या घेऱ्यातल्या सगळ्या झाडांना तिने हिरवं आच्छादन घातलं होतं. एका झाडावर ती इतकी दाट होती, की त्या आधारावर एक घरटंही वसलं होतं. ही एक महावेल (Liana) होती. ठळक शिरा असणारी, लांबट, त्रिदली पाने, त्यातलं मधलं पान सममित आकारात तर कडेची दोन असममित. जराशी पळसाच्या पानांची आठवण करून देणारी. रूपालीला पळसवेलीचं भारी प्रेम. तिला टेकडीवर पळसवेल सापडली म्हणून आनंद झाला. मी मात्र संभ्रमावस्थेत. नंतर बरेच दिवस तिकडे फिरकलो नाही. तिचा माग ठेवायचं राहून गेलं.

मार्च महिन्यात जरा हिरवाई कमी झालेली असताना आम्ही त्या भागात पुन्हा एकदा गेलो. त्या भागात दोन पाण्याच्या वाटा आहेत. आता पाणी वहात नव्हतं, पण तरी मातीचा ओलावा जाणवत होता. आजुबाजूच्या बदलांच्या नोंदी घेत आम्ही  त्या सुकलेल्या ओहोळाच्या कडेकडेने उतरत होतो. वावळ आणि पिळुकवेलीवर फुलोरा दिसत होता, फेट्र्यावर कळ्या आलेल्या दिसल्या, वसंताची चाहूल जाणवू लागली होती. ग्लिरीसीडियाही फुलला होता. ग्लिरीसीडिया च्या जांभळ्या-गुलाबी तु-यांच्या गर्दीत जरा वेगळ्या आकाराच्या, नाजूक कळ्यांच्या निळ्या तुऱ्यांकडे लक्ष गेलं. पानगळ सुरू झालेल्या साताठ झाडांवर तेच तुरे. सगळे उंचीवर. एकही जवळून पाहाता येईना. झाडाच्या तळाशी निळ्या फुलांचा खच पडलेला. ही डिसेंबरात पाहिलेल्या त्याच महावेलीची फुलं, हे कळलं, पण तिची त्रिदली पानं मात्र सगळी गळून गेलेली होती. फॅबेसी म्हणजे घेवडा, वाटाण्याच्या कुळातली ही फुलं होती. किंचित जांभळ्या छटेच्या निदलपुंजातून (Sepal) डोकावणारा निळसर जांभळा बावटा (Banner/Standard), तिच्या तळाशी दोन निळ्याशार छोट्या पाकळ्या (keels) आणि keels च्या दोन्ही बाजूंना दोन पंखांसारख्या निळ्या-जांभळ्या पाकळ्या (wings). लांबचलांब तु-यांवर वरच्या बाजूला छोट्याछोट्या होत गेलेल्या नाजुक नाजुक कळ्यांमुळे तर ही निळावंती आणखीनच खुलून दिसत होती. निळ्या रंगाची भूल काही वेगळीच असते.

 

यथावकाश या निळ्या रानभुलीची नावं कळली -Pueraria tuberosa असं बोटॅनिकल नाव असणारी ही वेल Indian Kudzu, घोडवेल, भुईकोहळा, बेंद्री वेल, भूकुष्मांड, दारी, विदारीकंद अशा अनेक नावांनी ओळखली जाते. याचे कंद कोहळ्यासारखे गोल म्हणून भुईकोहळा किंवा भूकुष्मांड. याचे गोडसर चवीचे कंद घोड्यांना खाऊ घालतात म्हणून ही घोडवेल किंवा गजवाजीप्रिया (इथे गजही आहे, म्हणजे हत्तींनाही खायला घालत असावेत का?). 

p.c.. Milind Giridhari

p.c. Vasant Kale

याबद्दल माहिती मिळवत गेलो तर खजिनाच सापडत गेला. याच्या मुळांचा रस अथवा सुकवलेली मुळे दारूचे व्यसन सोडवण्यासाठी वापरतात!! याच्याच एका जपानी भाऊबंदाच्या -  Pueraria montana च्या मुळांपासून काढलेला स्टार्च जपानी आणि चिनी खाद्यप्रकारात पूर्वापार वापरतात. अमेरिकेत ही वेल १९३० च्या सुमारास जमिनीची धूप थांबवण्यासाठी आणि पशूखाद्य म्हणुन लावली गेली आणि हिने तिथे धुमाकूळ घातला. तिथे ही वेल भसाभस वाढते आणि झाडांना व्यापून संपवून टाकते. तिथे ही invader ठरली आहे. त्याबद्दल वाचताना एका ठिकाणी एक मजेशीर नोंद आढळली: "Stems, leaves, flowers and starch from the root can all be used in cooking. In Asia the flowers and roots are used medicinally. The flowers are quite exquisite, but don’t let its beauty fool you; it’s “the vine that ate the South America” so eat it before it eats your landscape." :)

तर महाजन सरांची मुलाखत वाचून आज सकाळीच या निळावंतीला भेटायला गेलो. 

हिच्या फुलांचा बहर केव्हाच संपला आहे, शेंगा येऊन गळून गेल्या आहेत आणि हिने पुन्हा तिथल्या सगळ्या झाडांना हिरव्या पांघरुणात लपेटून घेतलं आहे. नवे फुटवे जमिनीवरून धावत आजूबाजूच्या नव्यानव्या झाडांना कवेत घ्यायला धावू लागले आहेत. नवी रोपेही तयार होत आहेत. इथे या निळावंतीबरोबर एक मधुवंतीही गळ्यात गळे घालून आहे - द्राक्षवेल (Ampelocissus latifolia) किंवा रानद्राक्षाची वेल हिच्याबरोबरच आडवीतिडवी पसरली आहे. मधुर वासाच्या, चुटुक लाल रंगाच्या रानद्राक्षाच्या फुलांचे घोस निळावंतीच्या अंगाखांद्यावर झुलत आहेत. (ही सुद्धा महावेल (Liana) आहे.) या हिरव्या मंडपाखाली एक गूढरम्य वातावरण आहे. भिजलेल्या पाचोळ्याचा ओला वास, झाडांची दाटी, झाडांभोवती वेटोळे घेत वर गेलेल्या वेली, त्यांची एकमेकांभोवती सर्पिलाकार गुंडाळालेली जाडसर खोडं, जमिनीवरून धावणारे कोवळे फुटवे, असंख्य पक्ष्यांच्या अपरिचित बोली...शिवाय जवळच कुठेतरी मोराची चाहूल! इथे जवळच कुठेतरी मोराची रातथाऱ्याची जागा असावी. 

रानद्राक्ष

रानद्राक्ष

जमिनीवरून धावणारे घोडवेलीचे फुटवे

टेकडीवरच्या रानात या घोडवेल, द्राक्षवेलीबरोबरच गूळवेल (Tinospora cordifolia), पालकंड वेल (Cissus repens), मालकांगुणी (Celastrus paniculatus), कावळी (Cryptolepis buchanani), महाळुंगी (Argyreia cuneta), गुंज (Abrus preercatorius) अशा बहुवर्षायु आणि कितीतरी वर्षायु वेली नांदत आहेत. टेकडीचं वैभव असणा-या या वेली-महावेली आणि त्यांच्या परिसंस्था टिकून राहोत आणि बहरोत ही आजच्यापर्यावरणदिनाच्या निमित्ताने प्रार्थना!

- - अश्विनी केळकर

(घोडवेलीच्या कंदांची प्रकाशचित्रे श्री वसंत काळे आणि श्री मिलिंद गिरिधारी यांच्याकडून साभार)