.. बाई फुलात न्हाली..

 

.. बाई फुलात न्हाली..

महाजन सरांनी त्यांच्या एका मुलाखतीत वृक्षांसोबतच वेलींचा अधिवासही महत्वाचा असल्याचं सांगितलं आणि गुरूच्या एका वक्तव्यानं दृष्टी प्राप्त होऊन टेकडीवर भरपूर वेली आमच्या नजरेस पडू लागल्या. टेकडीवर जैवविविधतेच्या दृष्टीने एक hotspot आहे. आम्ही गोमेटीचे फोटो काढत असताना परवाच तिथून एक भेकर पळताना दिसलं. शंभरात एखाद्याचं व्यक्तिमत्व कायमस्वरूपी लक्षात राहावं अशी गोमेटी गेल्या वर्षीपासून डोक्यात होतीच. काटक, शिळशिळीत बांध्याची, ही भर ज्वानीतली नार पहिल्या पावसासोबत जमिनीतील कंदामधून उफाळून आकाशाच्या दिशेने आधार घेत झेपावली होती

.

मादी पुष्प 

टेकडीवर गोमेटीनं धामणाच्या फांद्यांना आणि धावड्याच्या खोडाला प्रेमानं कवेत घेतलंय. धावड्याच्या शेंड्यावार पोचायचा तिचा हेतु तिच्या हालचालींवरुन स्पष्ट होतोय. धामणाला मिळेल तिथे विळखा घालत सुटली, तर धावड्याच्या पांढरट सुटणाऱ्या सालीत आपले तणाव गुंतवून तिचा प्रवास वेगात सुरू आहे. नाहीतरी सध्या भरपूर फळलेल्या धामणाच्या वाळलेल्या काड्यांना कोण विचारणार. एके ठिकाणी ऐन तारुण्यातील गोमेटीनं, चिल्हारीच्या सुकलेल्या काटेरी फांद्या तिच्या चमकदार कोवळ्या पांनानी आणि कोवळ्या फळांनी वेढून जीवंत केल्या आहेत, तिचं खोड करंगळीपेक्षाही बारीक शिळशिळीत आणि तर इतर पानं खरखरीत स्पर्शाची. 

धावड्याच्या झाडावरील गोमेटी 

गोमेटी अजून लक्षात राहिली ती तिच्या पानांमुळे, पानं साधी पण एकाच वेलीवर विविध आकाराची. पानं विविध प्रकारे खंडित झालेली (lobed), काही ठिकाणी तर हाताची बोट असल्यासारखा भास होणारी, कोवळी पानं बदामी आकाराची स्पर्शाने किंचित मऊ, तर जुन झालेली त्रिकोणी आकाराची टोकदार खरखरीत, पानांची कडा काही ठिकाणी दातेरी तर काही ठिकाणी लहरीसारखी (wavy), पानांचा आकार काही ठिकाणी हाताच्या पंजासारखा पसरट तर काही ठिकाणी त्रिकोणी टोकदार तर कुठे किंचित गोल, छोट्याशा देठाची, देठ खोडाला चिटकलेला पण पटकन न दिसणारा कारण पानाच्या तळानं  (leaf base) खोडाला गोलाकार पद्धतीने वेढलेलं दिसलं आणि त्याखाली देठ लपलेला असतो. या रचनेमुळे वेलीची फांदी तोरणाप्रमाणे भासते. गोमेटी मुळात Cucurbitaceae कुळातील, म्हणजे काकडी किंवा भोपाळ्याच्या कुळातील.

नर पुष्पे 

गोमेटीची प्रत्येक गोष्ट फुरसत से बनाई असं वाटत राहतं, पानाच्या बेचक्यातून, जिथे देठ खोडाला चिटकला आहे तिथूनच तणाव निघालेले दिसतात. तणाव घट्ट आणि मजबूत पकडीचे, वेलीच्या वाढीची दिशा ठरवणारे, तिला ठामपणे उभं करणारे, धामणावरील गोमेटीची याच पानाच्या बेचक्यातून एकेकटी स्त्री पुष्पे लगडलेली दिसली. पांढऱ्या  घंटेसारख्या लोंबणाऱ्या फुलासोबत लांबट गोल तोंडल्या सारखे ovary (अंडाशय) जोडलेले, त्यावर बारीक पांढरे लांबट ठिपके, अंडाशयाच्या मानाने फुल अतिशय छोटे, मेणचट. पांढऱ्या creamy रंगाचे, पाच छोट्या पाकळ्या, फुल उमलल्यावर पाकळ्या टोकाला किंचित वळतात, बाकी मुळ घंटेचा आकार तसाच. उमललेल्या फुलाच्या पाकळ्या वळून किंचित त्रिकोणी दिसत होत्या, मध्ये गोल आणि चांदणी सारखा आकार वाटू लागतो.

फळ मोठे झाल्यावर अंदाजे दीड ते दोन इंच लांबीचे, त्यावर दोडक्यासारख्या कडा, तोंडलीचा आकार आणि दोडक्याच्या कडा एकत्र मिळून तयार व्हावे तसं फळं दिसत होतं, फळ पिकल्यावर लालसर होतं.

गोमेटी चे फळ 

पण वेलीवर नर पुष्पे दिसेच ना, मग परागीभवन कसं होत असेल, स्त्री पुष्पासोबत असलेलं फळही काही लवकर मोठं होईना, नजर नुसती गोंमेठ गोंमेठ होऊन गेली होती, धामणावरील वेल उंच वाढलेली, फुले आणि फळे जवळून बघायला तसं अवघडच जात होतं, आठवडाभर जवळजवळ रोज गोमेटीला भेट देत होतो, एके दिवशी काय तो साक्षात्कार झाला, जवळच अजून एक गोमेटीची वेल सापडली, पाने तशीच वैविध्यपूर्ण, फुले तशीच पण स्त्री पुष्प असल्याप्रमाणे एकेकटी नव्हती, छत्रीच्या आकाराच्या गुच्छ्यात होती, ही नर पुष्पे असावीत, ही वेल फारशी उंच चढलेली नव्हती, दोन्हीही वेली असंख्य फुलांनी आंगोपांगी फुलल्या होत्या.

या दोन्ही वनस्पती एकलिंगी (monocious) आढळून आल्या, पण ही वनस्पती diocious (नर आणि मादी फुले एकाच वेलीवर) ही असू शकते, हिची मुळं tuberous असतात म्हणजे कंदयुक्त असतात, कंदाची वाढ पुरेशी नसेल तर त्यावेळी शक्यतो नरफुलं उत्पादित होतात, जेणे करून फळासाठी आणि वेलीच्या इतर वाढीसाठी लागणारी अन्न/ऊर्जा योग्य प्रमाणात वापरता यावी, अशी माहिती वनस्पतीतज्ज्ञ मित्र मंदार दातार याने दिली, आणि फळे आणि फुलांचे नियमित निरीक्षण करायला सांगितलं. गोमेटीच्या पानाफुलातील काही विशिष्ठ गंधद्रव्यामुळे काही कीटक आकर्षित होतात, परागीभवन होण्यासाठी मदत करतात.

गोमेटीच्या पांनामधील वैविध्यामुळे आणि रचनेमुळे तिला अनेक नावे दिलेली दिसली, काही ठिकाणी ही नावे synonames असल्याचं दिसून आलं, तर काही ठिकाणी ती वेगवेगळी असल्याचं, त्यातील काही नावे:  Solena amplexicaulius, solena म्हणजे गोड, मधुर चवीचं, गोमेटीच हिरवं फळ किंचित काकडीच्या चवीचं आणि पिकल्यावर मधासारखं गोड, amplexus म्हणजे मागून किंवा एका विशिष्ट पद्धतीने धरून ठेवणारं, caulius म्हणजे खोड, वर उल्लेखल्या प्रमाणे पानाचा तळ खोडाला एका विशिष्ट पद्धतीने पकडून ठेवतो.

Solena heterophylla पानांमध्ये वैविध्य असल्यामुळे तिच्या नावात heterophylla, hetero म्हणजे विविधता असणारी, आणि phylla म्हणजे पाने. पण पानाच्या आकारात एवढी विविधता का असावी? या वनस्पतीची उगवण, वाढीचा काळ आणि किटकांचा, फुलपाखरांचा अंडी देण्याचा काळ सारखाच म्हणता येईल, Solena सारखी पाने कातरलेली किंवा खंडित पाने दिसलीत की कीटक फुलपाखरांना आधीच तिथे कुणाचं तरी अस्तित्व जाणवतं, आणि तिथे अंडी घालायच टाळलं जातं,

Solena या शब्दाची व्युत्पत्ती ग्रीक solen किंवा सेलेनी या शब्दापासून झालेली असावी, ग्रीक पूराणांमध्ये सेलेनी नावाच्या चंद्रदेवतेचा उल्लेख येतो. आर्टिमीज, सेलेनी आणि होकाटे या तीन चंद्रदेवता असतात, पैकी आर्टिमीज वाढत जाणारा, सेलेनी पूर्ण तर हेकाटे कमी होत जाणारा चंद्र असतो. या तिन्ही देवता मिळून स्त्रीत्वाचं रूपक मांडत असतात. सेलेनीला भरपूर अपत्ये असल्यामुळे तिला तिन्ही अवस्थांमधली पूर्णचंद्राची अवस्था दिली गेली, आणि पौर्णिमेचा दिवस तिच्या पूजेसाठी दिला गेला. 

गोमेटीची पाने, फळे, कंद खाद्य आहेत, ओरिसा मध्ये घराभोवती बागेत या वेली मुद्दाम लावल्या जातात, पावसानंतर याची फळं मिळतात, तामिळनाडूमधील मित्रानं आथालाककाई (Athalakkai fry) म्हणून त्याची आवडती डिश असल्याचं सांगितलं, https://www.youtube.com/watch?v=nncmza4QDSQ

महाराष्ट्रातही गोमेटीची पानं आणि फळं खाद्य असल्याचं वाचनात आलं, पण फळं पुरेशी मिळत नाहीत असा उल्लेख आढळतो.   गोमेटीला गोंमेठ, गोमाट, शिंदोंडे , हिंदीत तरली, कुंदरी, केरळ मध्ये काककरिका तर संस्कृत मध्ये अम्लवेतस,  अशी अनेक नवे सापडतात, तर इंग्रजीत Creeping cucumber म्हणतात.

उत्तम चवी बरोबर मधेमह, दात दुखी, कान दुखी, कॅन्सर, ट्यूमर, पित्त ई विकरांवर आणि उष्णता  रोधक म्हणून उपयुक्त ठरते.  नागपंचमीच्या दिवशी गोमेटी, करटोली, आणि तोंडली या वेलीनची पूजा केली जाते असा उल्लेख निलम जोरवर यांनी आपल्या बखर रानभाज्या या पुस्तकात केला आहे.

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com  

#tekadi