दिल हूम हूम करे...

अर्थाअर्थी काही संबंध नसताना कधी कधी काही गाणी उगाचच मनात वस्तीला येतात. झाडाच्या नावाशी असलेल्या उच्चारसाधर्म्यामुळे असेल किंवा 'हूम हूम' च्या नादातल्या गंमतीमुळे, त्या दिवशी हुमाच्या/ हुंबाच्या झाडांपाशी रेंगाळताना हे गाणं मनात वाजत राहिलं आणि त्यातल्या ओळीही -

तेरी झोरी डारूँ, सब सूखे पात जो आए

तेरा छुआ लागे, मेरी सूखी डार हरियाए

दिल हूम हूम करे...

माझ्या फांद्यांवरची सगळी हिरवी पानं झडून गेली आहेत. ही सगळी सुकलेली पानं, सारं शुष्कपण तुझ्याच झोळीत देईन. मला फक्त तुझा एक स्पर्श हवाय. संजीव स्पर्श. त्या स्पर्शानं माझ्या सुकलेल्या फांद्याफांद्यांमध्ये हिरवं चैतन्य सळसळणार आहे.

टेकडीच्या उतारावर एकाच ठिकाणी हुंबाची आठ-दहा झाडं एकत्र उभी आहेत. आत्ता या झाडांचा फुलण्याचा काळ, म्हणून फुलं बघायला आम्ही आलो आहोत. सगळी झाडं निष्पर्ण, कळाहीन. खडबडीत, शुष्क, काळेभोर बुंधे आणि सगळ्या झाडांच्या तळाशी सुकलेल्या पानांचा खच. काही बुंध्यांवर घाव घालून ते तोडून नेलेले. जरा उदास वाटू लागलं. यावर्षीही नाहीतच फुलं बघायला मिळणार. पुढे उतारावर आणखी एका झाडाकडे लक्ष गेलं. त्याचीही सगळी पानं झडलेलीच, पण काळ्या कुळकुळीत फांद्यांवर तुरळक कुठेतरी बारीक बारीक पोपटी पालवी फुटू पाहाणारी, आणि अगदी शेंड्यापर्यंत कोवळ्या, तांबूस कळ्यांचे छोटे छोटे लोलक वाऱ्याबरोबर डुलत असलेले! काही लोलक उघडून तीन पाकळ्यांची अंजिरी रंगाची फुलं हसत असलेली! नवलच! हुंबाच्या फुलांची आम्ही दरवर्षी वाट पाहातो. कधीतरी एखादं फूल डुलताना दिसतं आणि सुकून जातं. यावर्षी मात्र पहिल्यांदा याला असं फुललेलं पाहिलं, तेही अशी सगळी पानं गळून गेलेली असताना. या एकट्यालाच तो संजीव स्पर्श कुठून मिळाला बरं? काय घडलं की हे एकटंच वेडं झाड असं अंजिरी हसू लागलं? की त्याला गरजच नाहीये कोणाच्या स्पर्शाची? त्याला जाणीव आहे आपल्या आतल्या चैतन्याची?

टेकडीवरच्या झाडीत या हुंबाच्या आठदहा झाडांच्या बेटाशिवाय आणखीही कुठेकुठे हुंबाची छोटी झाडं आहेत. इथल्या एका झाडाची फुलं हिरवट-पोपटी रंगाची आणि पाकळीवर मधोमध तपकिरी रेघ असलेली आहेत, तर एकाची अंजिरी रंगाची. या फुलांना साधारण केळफुलासारखा सूक्ष्म वासही आहे. अगदी छोटी, दीड सेमी आकाराची फुलं, तीन दलांची तीन मंडलं. सर्वात बाहेरचं मंडल छोट्या, हिरव्या निदलपुंजाचं (sepals). त्यानंतरच्या मंडलातल्या तीन पाकळ्या हिरव्या रंगाच्या आणि निदलपुंजासारख्याच भासणाऱ्या, पण त्यापेक्षा थोड्या लांबट. आणि आतल्या मंडलातल्या तीन पाकळ्या मोठ्या आणि रंगीत. सर्वात आत पिवळ्या परागकोषांचे ठिपके. कधी कधी एखाद्या चुकार फुलात चार रंगीत पाकळ्याही दिसतात. फुलांचे देठ लांब, लवचिक आणि वळणदार. वाऱ्याच्या लहरींबरोबर फुलांना डुलवत ठेवणारे. याची जाड देठांची, गुच्छात येणारी गोल हिरवी फळं पिकल्यावर काळपट-तपकिरी झाली की खातात. गोडसर चवीची आणि चिकट गराची ही फळं खाल्ली की जीभ काळीभोर होणार. आमच्याइथल्या झाडांवरची पिकलेली फळं खाण्याचा योग मात्र अजूनतरी आलेला नाही. सीताफळाच्या (Annonaceae) कुळातल्या, हूम/ हुमा/ हुंब/ हुंबा/ करी/ थोस्का अशा वेगवेगळ्या नावांनी ओळखल्या जाणाऱ्या या झाडाचं शास्त्रीय नाव - Miliusa tomentosa. यातल्या tomentosa चा संबंध हलकी लव असलेल्या पानांशी, तर Miliusa चा संबंध १५४७ साली De Hortorum Cultura हे उद्यानकलेवरचं पुस्तक लिहिणाऱ्या Josephus Milius Vottolinus याच्याशी. हे झाड अनेक प्रकारच्या फुलपाखरांचं पालक झाड (host plant) अहे असंही वाचनात आलं.

whatsapp वर पुण्यातल्या दुर्मिळ झाडांबद्दलची एक पोस्ट बरेचदा वाचनात येते. त्यात पुण्यात हुंबाचे केवळ दोनच वृक्ष आहेत, आणि ते सिंहगड रस्त्यावर आहेत असं लिहिलेलं आहे. हुंबाची झाडं तशी पटकन नजरेस येत नाहीत, म्हणूनही असेल कदाचित, पण टेकडीवर याची पुष्कळ झाडं असूनही त्यांची नोंद घेतली गेली नसावी. फळं/ फुलं नसतील तर आमच्यासारख्या हौशी नवशिक्यांना हे झाड ओळखता येणंही कठिण. त्यामुळेच, जेव्हा ही झाडं पहिल्यांदा पाहिली, त्यावेळी आम्हाला ती कोणती हे कळलं नव्हतं. वेताळ टेकडीवरच्या वनस्पतींवर पुस्तक लिहिणारे डॉ. सतीश फडके यांनी आम्हाला त्याची ओळख करून दिली. टेकडीवर हे झाड फुललं आहे असं संगितल्यावर झाडाफुलांवर मनस्वी प्रेम करणाऱ्या उषाताई - उषःप्रभा पागे - "मी पाहिली आहेत ही फुलं यापूर्वी, पण आपल्या टेकडीवर फुलली आहेत तर कौतुक करायला हवं" असं म्हणत धावत टेकडीवर आल्या. मग त्या झाडाचे किती फोटो आणि कौतुकसोहळा!

जिथे ही आठ-दहा झाडं एकत्र उभी आहेत, तिथे दोन झाडं बुंध्यापासून कोणीतरी कापली आहेत ही एक जाताजाता नोंद. टेकडीवर इतक्या उलथापालथी चालू आहेत, की एक दिवस बघताबघता हे हुंबाचं बेट जमीनदोस्त झालं, तरी धक्का बसायला नको.

- अश्विनी केळकर

#tekdi