फ़ेब्रुवारी-मार्च महिन्याचे दिवस.
सकाळच्या सुखद गारव्याचे आणि दुपारच्या कळकळत्या उन्हाचे.
सुकत चललेल्या ओहोळांचे आणि गंधभारल्या वाटांचे.
रूपधर फाल्गुनाचे आणि चारुतरं वसंताचे.
पळसाच्या बहराचे आणि कुसुंबाच्या पालवीचे.
सह्याद्रीचं जंगल फिरावं तर या दिवसात. अंजनाने निळा-जांभळा फुलोरा फुलवलेला असतो, काटेकुंबळ आणि लोखंडीचं अत्तर हवेत तरत असतं, पळस-पांगार्‍याच्या केशरी ज्योती जळत असतात. सुकत चाललेल्या पाण्याच्या वाटांवर फुलपाखरांनी रंग भरलेले असतात, झाडांखालून जाताना मधमाशांची गाणी ऐकू येत असतात. रूप-रस-गंध-नादाचा सोहळा चालू असतो. यथावकाश अंजन-काटेकुंबळीवर फळं धरू लागतात, उन्हं तापू लागतात आणि कुसुंबाची/ कोशिंबाची झाडं आपला जुना पर्णसाज उतरवून नव्या, सळसळत्या, लालजर्द पालवीने झळाळत या सोहळ्यात रंग भरु लागतात. कौन रंग फागुन रंगे, रंगता कौन वसंत? प्रेम रंग फागुन रंगे, प्रीत कुसुंभ वसंत!!
गेल्या आठवड्यात ताम्हिणी घाट उतरून, दोन कभिन्न काळ्या कातळकड्यांच्या मधल्या सातनाळेच्या वाटेने चालून गेलो. सातनाळेच्या दोन्ही बाजूंच्या जंगलातले कुसुंब लालजर्द पालवले होते. त्या लाल रंगाचं वर्णन करताच नाही येणार. सकाळच्या लख्ख उन्हात झळाळून उठलेला तो चैतन्याचा, लसलसत्या जीवनेच्छेचा, रसरशीत तारुण्याचा रंग. कुसुंबरंग. त्या लाल रंगातही कितीतरी छटा. नुकत्या फुटलेल्या पालवीचा रंग वेगळा. त्यानंतरचा जर्द लाल वेगळा, मग पोपटी रंगात बदलत जाणारा वेगळा.. काही झाडांना फुलण्याची घाई झालेली, त्यांच्या लाल पालवीत तेजस्वी पोपटी रंगाचे कळ्यांचे तुरे. एका झाडाचा पालवण्याचा सोहळा पूर्ण झालेला, त्याचा झळाळत्या पोपटी रंगाचा पर्णभार! कुसुंबरंगांचे ते विभ्रम पाहाताना डोक्यावर आणि पायाखालच्या दगडांवर तापणार्‍या उन्हाचाही विसर पडला. सातनाळेतून आम्ही उंबर्डी गावाच्या देवरहाटाकडे गेलो. हा कोटकरणीचा रहाट (देवराई). उंबर्डी गाव हे कुर्डूगडाच्या पायथ्यापासचं गाव. कोकणातून वर धामणवहाळकडे जाणा-या देवघाटाच्या आणि निसणीच्या घाटाच्या तोंडाशी वसलेलं. चौदाव्या शतकात इथे एक कोळीराजा राज्य करीत असे. त्याचा वाडा, नगराचे अवशेष, त्याभोवतीच्या कोटाचे अवशेष अजूनही तिथे आहेत. भग्न शिवालये आहेत. सतीचे हात आहेत, गद्धेगाळी आहेत. घरा-देवळांसाठी वापरलेले, गतवैभवाची कल्पना देणारे सुरेख, घडीव चिरे रानात विखरून पडलेले आहेत. नदीपात्राच्या पलीकडे, त्या कोटाच्या एका भागात हा कोटकरणीचा म्हणजे कोटाच्या रक्षणकर्त्या देवतेचा रहाट आहे. देवरहाट असल्यानेच तिथली झाडं शाबूत राहिलेली असावीत. देवरहाटाचं हे बेट कोशिंबाच्या लाल पताकांनी सजलं होतं. जाडजूड बुंध्याचे आणि प्रचंड उंचीचे कुसुंब! रहाटाच्या गार सावलीत उभं राहून वरची कुसुमपालवीची रांगोळी न्याहाळताना मान दुखून आली तरी समाधान होईना. चार पाच वर्षांपूर्वीच्या मार्च महिन्यात तेलबैल्यातून कोकणात उतरणा-या वाघुरनाळेतून गेलो, तेव्हा पाहिलेले त्या रानातले कुसुंबही अजून डोळ्यांसमोर आहेत. लालस-पोपटी पालवीचे भलेथोरले कुसुंब.
इथे बावधनच्या टेकडीवरही दोन कुसुंब आहेत. पण ते जरा चुकार आणि गंडलेले आहेत. त्यांना जुलै महिन्यात पालवी येते. एरवी त्यांचं आस्तित्व लक्षातही येत नाही. पण त्यांना अशी अवेळी पालवी फुटते आणि त्या परिसराचा नूरच बदलून जातो.
ऋतुसंहारात अनेक ठिकाणी कुसुंबी रंगाचा उल्लेख येतो. उत्तर भारतात फ़ाग खेळतात, त्या लोकगीतांतही कुसुंबरंगाचा उल्लेख असतो. लोकगीतांत कृष्णाला भेटायला जाणारी राधा कुसुंबी रंगाची चुनडी नेसून जाते. पण हा कुसुंबी रंग (बहुदा) कुसुंबाच्या झाडापासून बनवत नाहीत. तो करडईच्या केशरी-पिवळ्या फुलांपासून तयार करतात. कुसुंबाचं व्यापारी महत्व म्हणजे यावर लाखेचे किडे जोपासले जातात आणि याच्या बियांपासून कुसुम तेल काढतात.
कबीराचा दोहा आहे एक - लाली मेरे लाल की, जित देखूँ तित लाल| लाली देखन मैं गई, मैं भी हो गई लाल|| कबीराला जळीस्थळी लाल - अर्थात ईश्वर दिसतो आहे. तो स्वत:तही ईश्वर अनुभवतो आहे. मला त्या भक्तीच्या जवळपासही पोचता येणार नाही. पण मला तो भाव कळतो आहे. सातनाळेत आणि कोटकरणीच्या देवराईत पाहिलेल्या कुसुंबाच्या त्या रंगाने मला वेढून, भारून टाकलं आहे. तो लाल पालवीचा कुसुंब तेव्हापासून सतत नजरेसमोर दिसतो आहे. जागेपणी आणि स्वप्नातही.
- अश्विनी
-------------------------------------------
कुसुंब/ कुसुम/ कोशिंब/ Lac tree
Schleichera oleosa
Family: Sapindaceae (रिठा कुळ)
-------------------------------------------
