दगडांचे सण

 दगडांचे सण.

गौरी गणपतीचा काळ घरात जसा उत्साही असतो तसा निसर्गातही. पावसाचा वर्षातील सरता काळ. याच काळात सह्याद्रीत असलेली माळरानं फुलू लागतात. काळ्या जर्द पाषाणाला हिरव्या विविध प्रकारच्या गवतांची वलयं घेरू लागतात. अधुनमधून येणारी पावसाची सर ही गवताची उंची वाढवते. उन्हाळ्यात तापणारा, शुष्क निर्जीव वाटणारा हा खडक / दगड या काळात अतिशय सक्रीय आणि जिवंत वाटत असतो. याच काळात दगडाभोवती, दगडावर जीवन फुलत असतं.

पावसाला सुरुवात झाल्यावर काही काळातच तेरडा, सोनकी अशा वनस्पतींच्या उगवणीला सुरुवात होते. आणि श्रावणाच्या शेवटाला यांचा बहर मोहरून टाकतो. आषाढातील आषाढ आमरी, एकपानी या काळात फुलून गेलेल्या असतात. वाऱ्यासोबत डोलणारी फुलं, त्यांच्यात तालात मिसळणारी गवतं आणि या सगळ्यांना चिटकून असणारी भाताची पिकं हे चित्र अतिशय स्वर्गिय वाटत असतं. याच काळात मातीत येणारं रानआलं, रानहळदही फुलून येतं. कंदयुक्त करांद्यांच्या वेलीच्या फुलांची तोरणंही उन, वारा, पावसाच्या उत्सवात सहभागी असतात. चिरायत, तिळवण, फोडशी, इफिजिनिआ अशा अनेक वनस्पती सड्यावर , सड्याच्या बाजूला गवतात दिसून येतात.

आषाढातील आषाढ आमरी हिरव्या आकाशी दिवसा चांदण्यांसारखी चमकून जाते. तर त्यानंतर चिमूटभर जांभळी चिरायत श्रावणात या गवतावर तिच्या चार जांभळ्या गर्द पाकळ्यांनी कोरीव रांगोळी आखते. आणि तिचा मधोमध पिवळा ठिपका फारच शोभून दिसतो. श्रावणात आणि भाद्रपदात सकाळच्या उन्हात अंग शेकायला अनेक सरपटणारे प्राणी दगडावर (जिथे सहजासहजी कुणाला दिसणार नाही तिथे) येऊन बसतात.

कंदयुक्त वनस्पतींना तर पावसाची चाहुल कशी लागते कुणास ठाऊक. पावसाळ्याच्या आधीच त्यांचे कोंब डोकावू लागतात. पावसाळ्यात श्रावण भाद्रपदात त्या वाढतात, फुलतात, फळतात आणि नंतर परत लपून बसतात ते पुढील पावसाची वाट पाहत. नेचे वनस्पती हिरव्या, सक्रिय होतात. भारंगी, दिंडा यासारख्या झुडुप युक्त वनस्पती याच काळात फुलतात आणि माशांनी, भुंग्यानी, किटकांनी भरून गच्च असतात.

सड्यावर, माळावर उगवून येणाऱ्या या वनस्पती म्हणजे एक स्वतंत्र परिसंस्थाच असते. कोणतीही परिसंस्था अनेक जैविक आणि अजैविक घटक मिळून तयार होते. यात

सरपटणारे प्राणी, किटक, माशा, फुलपाखरं, तेथील माती, दगड, हवामान, पावसाचे प्रमाण सगळे सगळे असतात. यांची आपापसात देवाण घेवाण सतत चालू असते.

याच काळात एका विशिष्ट वनस्पतीनं लक्ष वेधून घेतलं. अगदी छोटसं, नखभरही नसावं असं जांभळट गुलाबी फुल, पाच पाकळ्यांचं. या वनस्पतीला पानंच दिसेनात. बुटकी, बोटभरही उंच नसावी ही वनस्पती. लक्ष वेधून घेतलं ते आजुबाजूच्या पाण्याच्या / दवाच्या थेंबांनी; सकाळच्या सुर्यप्रकाशात हे दवबिंदू चमकत होते. त्या दवबिंदूंवर पहुडलेलं हे छोटंसं फुल. दगडा-खडकात कमी मातीत किंवा खडकाच्या भेगेत उमलून आलेलं. तिला पानं नव्हतीच. छोट्या छोट्या फांद्या आणि त्याला दवबिंदूंची झालर.

तिचं नाव Drosera Indica, ड्रोसेरा म्हणजे मद्यासारखे चिकट दवाचे थेंब.

गंमत म्हणजे दुपारच्या वेळीही तिच्या फांद्यावरच दव तसंच होतं, बाजूच्या गवता वरील दव आता नव्हतंच, पण हिच्या भोवती गच्च ओलेपण वाटत होतं, फुलं किंचितस कोमेजली होती. दव मात्र उन्हातही चमकत होतं. या वनस्पतीच्या प्रकाराला sundew म्हणलं जातं, थोडक्यात सूर्यप्रकाश आल्यावर ज्याचं दव टिकून रहातं, अशा वनस्पतींचा हा प्रकार... वर म्हटल्याप्रमाणे या परिसंस्थेत नेमका हिचा सहभाग कशासाठी?

ही अशा ठिकाणी असते की जिथे कमी माती, पावसाचा लहरीपणा, पोषण मूल्यांची कमतरता आहे. ही किटकभक्षी वनस्पती आहे. निसर्गात अशा काही वनस्पती आहेत की त्यांना पोषणाकरिता किटकासारख्या भक्ष्याची आवश्यकता भासते. अशा वनस्पतींना नायट्रोजन युक्त पदार्थ, क्षार - जरी जमीन, पाणी यांपासून मिळत असले तरी ते त्यांच्या गरजेपेक्षा कमी असतात. किटकांच्या शरीरातून त्यांना हे पदार्थ मिळू शकतात. त्यांच्या पात्यावर विशिष्ट स्पर्शके असतात. या स्पर्शकांच्या टोकाला हे दवबिंदूंसारखे सूर्यप्रकाशात चमकणारे थेंब दिसतात. याच थेंबामुळे किटक वनस्पतीकडे आकर्षिले जातात. एखादा कीटक पात्यावर बसतो त्यावेळी स्पर्शकांना त्याच्या आगमनाचा संदेश पोहोचतो व त्यांच्या उद्दीपनास एकदम सुरुवात होते. त्यांच्यातील घट्ट रस स्रवतो आणि कीटक त्यात रुतून बसतो. या ठिकाणी जे स्पर्शक असतात ते आपल्या द्रवाने त्याचा पूर्ण निकाल लावतात व त्यातील नायट्रोजनयुक्त अन्न पचवून टाकतात. आणि इतर उपयुक्त नसलेले पदार्थ विघटन होण्यासाठी त्या किटकाच्या सांगाड्याबरोबर तसेच राहू दिले जातात. अशी ही या छोट्याश्या वनस्पतीची जगण्याची रीत. कालांतरानं तिला फळ येतात, फळांच्या बीयांमधून तिचा प्रसार होतो.

पोषणमूल्यांची अनुपलब्धता या वनस्पतीला संपवू शकत नाही, उलट त्यामुळेच ती आपली पोषणाची पद्धत शोधून काढते. कोरड्या पाषाणानजीक, खडकांच्या भेगांमधून ती आपलं जीवन फुलवते. पावसाळ्याच्या अली-पलीकडे सृष्टी अशा पद्धतीन सजत असते, जिकडे तिकडे रंगीबेरंगी बहर आलेला असतो, कदाचित म्हणूनच आपल्या संस्कृतीत बरेचसे सण-उत्सव याच मोसमात येतात. निसर्गाबरोबर आपणही सृष्टीच्या रंगात रंगून जातो. पण आपल्या सणा-समारंभांच्या कल्पना मात्र आगळ्याच असतात, सृष्टीला तिच्या वेगानं, तिच्या पद्धतीनं बहरू दिलं तर खऱ्या अर्थानं सण साजरे होतील.

Botanical name: Drosera indica

Family: Droseraceae (Sundew family)

Common name: Flycatcher, Sundew, Dew plant, Indian Sundew

स्थानिक नावे: दवपर्णी, गवती दवबिंदू, दहिंवर

रूपाली भोळे