पारुल फूल

बंगाली लेखक दक्षिणरंजन मित्र मजूमदार यांनी १९०७ साली "ठाकुरमार झूली" या पुस्तकात बंगालमधील लोककथा एकत्रित केल्या. त्यातली एक कथा "शात भाई चंपा". एक राजा, त्याच्या सात राण्या. धाकटी राणी सर्वात आवडती. तिला दिवस गेले तेव्हा हिचं स्थान आणखी बळकट होणार म्हणून बाकी राण्या चिंतेत. राणीने सात मुलगे आणि एका मुलीला जन्म दिला आणि ती बेशुद्ध पडली, तेव्हा बाकी राण्यांनी ती मुलं परसदारी शेणाच्या ढिगार्‍यात पुरली आणि त्यांच्याजागी धाकट्या राणीच्या कुशीत कुत्र्या मांजराची पिल्लं ठेवली. राजाने धाकट्या राणीला घराबाहेर हाकललं (बिनडोक माणूस). इकडे शेणाच्या ढिगार्‍यातून आठ झाडं उगवली आणि भराभर वाढून उंचच उंच गेली. सात झाडांवर सोनचाफ़े फुलले ाणि एकावर पारूल फुलं. राजाचा माळी फुलं काढू गेला, तर झाडं उंच जाऊ लागली. राजाने, त्याच्या सहा राण्यांनी प्रयत्न केले, तरी फुलं हातास येईनात. शेवटी धाकट्या राणीला बोलावलं, तेव्हा सगळी चाफ्याची आणि पारुलची फुलं तिच्या ओंजळीत आली तिची सात मुलंही मानवी रूपात समोर उभी ठाकली. मग राजाला खरी गोष्ट कळली, वगैरे... बंगालात या गोष्टीवर चित्रपट आणि मालिका येऊन गेल्या. १९७८ सालच्या त्या चित्रपटात लता मंगेशकरांनी गायलेलं "सात भाई चंपा जागो रे" हे अत्यंत मधुर गीत आहे https://www.youtube.com/watch?v=qvBL0M_AGR4 इथे जरूर ऐका. कथेतल्या पारुलच्या तोंडी असलेलं हे गाणं आजही बंगालमधलं लोकप्रिय बालगीत आहे.

तर, या कथेतलं पारुल फूल म्हणजे पाटलफूल. संस्कृत नाव पाटल/ पाटला/ पाटलि तर मराठी नाव पाडळ/ पाडळी. संस्कृतात "पाटल"चा अर्थच मुळी गुलाबी रंग. नाजूक झालरीसारख्या पाकळ्यांच्या, मऊ लव असलेल्या पाडळीच्या फुलांत हलक्या पिवळसर, गुलाबीसर ते गहिर्‍या गुलाबी रंगापर्यंत मनोहारी छटा आढळतात. ऑक्सफर्ड गोल्फ कोर्स/ Flame University च्या टेकडीवरून सुसच्या Sunny's world कडे जाणार्‍या वाटेवर पिवळसर फुलांच्या पाडळीची झाडं मुबलक आहेत. त्या भागाला पाडळीवन म्हणावं, इतकी आहेत. आणखी एक पिवळ्या पाडळीचा वृक्ष कर्वे रस्त्यावरच्या मृत्युंजयेश्वराच्या देवळाच्या मागच्या रस्त्यावर (तग धरून उभा) आहे. याचं इंग्रजी नाव स्नेक ट्री. फूट-दीड फूट लांबीच्या सापासारख्या फळांवरून पडलेलं. शेंगेसारखी दिसणारी ही फळं खरेतर बोंड प्रकारात मोडतात. फळाच्या आत एक धांडोरा असतो आणि त्याच्या खाचांमधे वार्‍यावर उडणार्‍या पंखधारी बिया असतात. ऐन ग्रीष्मात फुलणारा सुगंधी फुलोर्‍याचा हा वृक्ष फुलतो तेव्हाही नीट पाहिल्याशिवाय फुललेला कळत नाही. मी टेकडीवर पहिल्यांदा उंचच उंच वाढलेला पाडळ पाहिला, तो नवी पालवी आणि फुलं एकाच वेळी आलेला. 

टेकडीवरचे पिवळ्या फुलांचे पाडळ पाहिल्यावर गुलाबी फुलांच्या पाटलाला पहायचे वेध लागले. इंगळहळ्ळीकर सरांच्या पुस्तकात तो woodland society त आहे असं दिलंय, पण तो काही बघता आला नाही. मग एक दिवस उषाताईंनी टेकडीवरची गुलाबी पाडळीची झाडं दाखवली.  त्यांना एकदाच इथे एक वाळलेलं गुलाबी फूल सापडलं म्हणाल्या. परमहंस नगरमधून मारुती मंदिराकडून म्हातोबाकडे जाणार्‍या टेकडीरस्त्यावर गुलाबी पाडळीची, वेगवेगळ्या वयाची आणि उंचीची सहा झाडं एकाच ठिकाणी आहेत. मग जानेवारीअखेरपासून त्या झाडांच्या मागावर राहिले, पण ती काही फुलण्याची चिन्हं दिसेनात. आजही सकाळी गेले तेव्हा प्रत्येक झाड बघितलं. सगळी झाडं राठ, जून पाने घेऊन ढिम्म उभी. यांच्यावर कधी फूल फुलणारच नाही असं वाटणारी. एक झाड ग्लिरीसिडियाजवळ उभं. याच्या फांद्या, त्याच्या फांद्या एकमेकात गुंतून गेलेल्या. ग्लिरीसिडियाच्या गुलाबीसर फुलोर्‍यात दोन गर्द गुलाबी ठिपके दिसले. मानेला रग लागेतो नीट पाहिलं, तेव्हा त्या फुलोर्‍याची नेटकी मांडणी कळत गेली. टोकाला फुललेलं फूल, त्याच्या खाली दोन कळ्या, उपशाखा, शाखा, मग मुख्य फांदी - ओबडधोबड आणि रुक्ष पानांची. पण आता उंच शेंड्यावर नाजूक गुलाबी फुलं माळलेलं ते झाड तितकंसं जून आणि ओबडधोबड वाटेना. हिमाचलमधले उंचेपुरे पहाडी मेंढपाळ आठवले - हसर्‍या चेहर्‍याचे आणि टोपीत फुलं खोवणारे! 

- अश्विनी केळकर

पाटल, पाडळ, पादरी, snake tree, Fragrant Padri Tree 

Stereospermum chelonoides/ Stereospermum suaveolens 

॑Tekdi 

पृथ्वीच्या पोटात..

भिवसूळा caves बद्दल अश्विनी ने सांगितलं . . सोबत सर्जेराव पवार यांचा संपर्क दिला..सर्जेराव यांनी प्रवीण बेलोशे यांना सोबत पाठवलं...त्यांना आपण ‘प्रबे’ असं संबोधू या...

  
दोन दोन प्रवीण सोबत असल्याने तशी फारशी भीती जाणवली नाही ... महाबळेश्वर, भिलार, कासवांड, आणि चोरमाले वस्तीजवळ गाडी उभी केली. जांभळं, करवंद खात खात समोरचा एक डोंगर चढलो. अनेक कंद उगवून आले होते, शतावरी, अस्वली आताच फुलून आली होती... जमीन ओली होती, हिरड्यांची झाडे अशक्य फळली होती .. हवेतील गारठा फारच सुखावह होता . . डोंगर चढून सपाट जमीन..सडा सुरू झाला .. सड्यावर गेळा चकाकत होता, मधेच पाण्याची डबकी होती..जमिनीचा रंग लाल, तपकिरी ...
जांभा ही चकाकत होता.. सगळं वेगळं. . जांभळीची खुरटी झाडी गर्भार वाटतं होती... लगडलेली.. वाकलेली.. काही गवतफुले उदा., काळी मुसळी, गोधडी, डोलत येणाऱ्या पावसाची खबर ओरडुन सांगू पाहत होती . . .

पाण्याच्या डबक्याजवळील गवत बहुधा रान डूकरांनी ओराबडलेलं दिसत होतं . . चालत आम्ही पठाराच्या शेवटी पोचलो.. तर पठाराचाच काही भाग खाली खचलेला दिसला.. पठार आणि तो भाग यात अंदाजे चार पाच फुटाची भेग दिसत होती. त्या भेगेचेच एका छोट्या घळीत रूपांतर झालेले दिसले.. भूकंपामुळे ही भेग, घळ तयार झाल्याचं प्रबे दादा म्हणाले.
पृथ्वीच्या पोटात आम्ही उतरायला सुरुवात केली. जांभा आणि मधेच कुठेतरी बसाल्ट दगडांच्या अरुंद भेगेतून आम्ही प्रवास सुरू केला.
हे एव्हढ अवघड असेल याची कल्पना नव्हती ... नाही तर आम्ही दोघींनी बुट घातले असते.. आम्ही दोघींनी एकमेंकाकडे पाहिलं.. मी तुम्हाला आधीच म्हणत होतो ... इती प्रभो.
एक टप्पा पटकन उतरून माझ्या मंद वेगाला कंटाळून चिनाब एका झाडावर जाऊन चढली... पुढील वाटेत खाली वाकून जावं लागलं.. डोक्याबरोबरीचे नेचे आणि इतर झुडूपवर्गीय वनस्पती आणि वेलिंचा गुंता..अनेक झाडांनी त्यांची मुळं जमिनीला समांतर पायऱ्या प्रमाणे रचून हा उतार आमच्यासाठी सोपा केला...

आता डाव्या बाजूला मोठ्या शिळा.. त्यात मोठ्ठली भगदाड.. भगदाडाच्या बाहेर तांबडी माती.. आणि लगेच झाडी.. अजबच वाटतं होतं.. तेवढ्यात प्रबे म्हणाले अशा गुहेत कोल्हे, तरस किंवा साळिंदर यांचा अधिवास असतो.. मी आणि ती लगेच पळत जाऊन साळिंदराची ती जागा पाहून आलो. चार मोठ्ठ्या शिळा पार केल्यावर परत काही शिळा एकमेकांवर विसवल्या होत्या... त्यांच्या रचनेमुळे अधे-मध्ये उन्हाचे कवडसे डोकावत होते ... यामधून आम्ही अजून खाली उतरायला सुरुवात केली.. सतत AC सोबत घेऊन फिरतोय असं जाणवत होतं. मधेच उंचच उंच शिळा पार करतांना काही ठिकाणं अशी होती की रांगत जावं लागे तर काही ठिकाणी पोट जेवढं आत घेता येईल तेव्हढं घेऊन, शक्य होईल तेवढं बारीक होऊन चालावं लागे, स्वतःला हातावर तोलून मग पायाची दिशा (अंधारात) ठरवावी लागे.. प्रबेदादांना खडा न खडा माहित असल्याने त्यांची खूप मदत होत होती.

येणारी प्रत्येक जागा अतिशय वेगळ्या गोष्टींनी नटलेली दिसे, या अरुंद शीतल शिळेच्या भिंती जणू तांबं वापरून घडल्या अशा लाल तांबूस दिसत होत्या.. त्यावर नेचे आणि गवत फुलांची नक्षी.. आणि या भिंती मधून वर पाहावं तर वर निळीभोर आकाशाची खाप.. जळी स्थळी ओलावा, आणि ओलाव्याचा गंध.. सृष्टीचा हा नयन रम्य सोहोळा किती टीपावा आणि किती नाही असं वाटत होतं.. पुढे जाण्याची उत्सुकता होतीच..सलग अडीच तास आम्ही चालत, उतरत, चढत होतो.. आता किती राहिलं ..असे प्रश्न आता डोकावूं लागले ... त्या चिंचोळ्या दगडी भिंतींमधून एरव्ही विस्तीर्ण वाटणाऱ्या आकाशाची खाप दिसत होती.. सगळं जादुई होतं.. पृथ्वीच्या पोटात जाऊन वर छोटंसं आकाश बघायचं.. मध्येच एखादं वटवाघूळ गुहेतून उगीच इकडे तिकडे करून आम्हाला बघून जाई. या चिंचोळ्या अरुंद दगडी भिंती काय वर्णाव्या.. त्यांना मिळालेला नैसर्गिक लाल तांबूस, आणि मध्येच शेवाळीचा हिरवा रंग .. अंधारात काही ठिकाणी त्या किंचित निळसर होऊन चमकत होत्या... शेवटी एका अरुंद ठिकाणी भली मोठ्ठी शिळा उभी होती.. प्रबेदादा पटकन वर चढून गेले..तिथून सडा अगदी जवळ..पण वाट फारच अवघड..आम्ही आल्या मार्गी फिरलो..मोठ्या गुहेशेजारी न्याहारी करून परतलो...

परतीला एका दगडातील देव..म्हणजेच एका शिळेत कोरलेले भुतेश्वराच देऊळ ..आणि भोवतालची उंचच उंच राई आणि त्यावरील शेकरुंची घरटी न्याहाळून परत फिरलो.
पुन्हा भेट देण्यासाठी..

रूपाली भोळे

वाटा वाटा वाटा गं!!

ऑक्सफर्ड गोल्फ कोर्स/ Flame University च्या टेकडीवरून सुसच्या Sunny's world पर्यंत जाता येतं हे strava वर बघून ठेवलं होतं. कितीतरी दिवसांपासून त्या वाटेने जायचं ठरवत होते. ते काल जमलं. ऑक्सफर्ड टेकडी चढून हेलिपॅडवरून पुढे गेलं की view point आहे. तिथून गोल्फ मैदानाचा श्रीमंती नजारा दिसतो. या परिसराचा पुण्याशी, उन्हाळ्याशी, पाणीटंचाईशी काही संबंध नसतो. तिथे सगळं गारेगार हिरवेगार असतं. तिथून शापुरजी पालनजीच्या वनहा कडे रस्ता जातो आणि एका ठिकाणी संपतो. मग पायवाटेने पुढे जाऊन एका दगडी कुंपणाला वळसा मारून strava चा नकाशा बघत बघत पुढे जात राहिलं की मधल्या टेकड्यांच्या निम्म्या उंचीतून चालत सूस टेकडीवरून Sunny's world पर्यंत पोचता येतं.

पूर्णपणे स्थानिक आणि नैसर्गिक वनस्पतीवैभव असलेला हा परिसर आहे. पण आता पडझडीला सुरुवात झालेली आहे. खालून काँक्रीटच्या जंगलाचा अजगर पुढेपुढे येऊ लागलेला आहे. 

मोह, नाणा, कहांडळ, पाडळ, चारोळी, दहिवण, मेडशिंगी, बहावा, आईन, बेहडा, सालई, मोई, खैर, पेटरा, धामण अशी सगळी जिवाभावाची मंडळी भेटली. नैसर्गिकरीत्या रुजवण झाल्याने इथे एकेका प्रकारच्या झाडांची बेटं असल्यासारखी झाली आहेत. म्हणजे एका भागात सगळी नाण्याचीच झाडं, एका भागात कितीतरी पाडळी, एका भागात चारोळी, असं. चारोळ्या पिकल्या आहेत, मोहाला फळं धरली असली तरी कुठेकुठे अजूनही फुलं शिल्लक आहेत. चारोळी आणि मोहाची चव घेत, मेडशिंगी आणि नाण्याचा दरवळ अनुभवत, पाडळीच्या फुलांची नजाकत बघत आणि असंख्य पक्ष्यांचा किलबिलाट ऐकत नऊ किलोमीटर अंतर कधी संपलं ते कळलंही नाही.

Crested Bunting/ तुरेवाला भारीट /  युवराज 

चारोळी 

पाडळ 

कहांडळ 

पाडळ

बेहडा 

मेडशिंगी 

पुण्याच्या आजूबाजूच्या टेकड्यांवरच्या या पायवाटा खरेतर पुण्याची वेगळी ओळख बनू शकतात असं एक (भाबडं) स्वप्न मी बघत असते - त्या काँक्रीटच्या अजगराला टेकड्यांपासून दूर ठेवलं गेलं आहे, आणि या वाटा आहेत तशा जतन केल्या जात आहेत, स्वच्छ ठेवल्या जात आहेत, पुण्याच्या आजूबाजूच्या टेकड्यांवरच्या अशा शंभरेक वाटांचं मार्किंग झालं आहे, त्याचे नकाशे उपलब्ध आहेत, लोक त्या वाटांवरून चालत पुण्याचा हिरवा वारसा अनुभवत आहेत, झाडांची ओळख करून घेत आहेत, उन्हाळ्यात ती जगावीत म्हणून प्रयत्न करत आहेत, ते सगळे ट्रेलस पूर्ण करणाऱ्यांना वनखात्याकडून छोटंसं टोकन मिळत आहे...................

...........असो.

- अश्विनी

सुस टेकडीवरून सिम्बायोसिस 

सुस टेकडीवरून ऑक्सफर्ड टेकडी  

दगडांचे सण

 दगडांचे सण.

गौरी गणपतीचा काळ घरात जसा उत्साही असतो तसा निसर्गातही. पावसाचा वर्षातील सरता काळ. याच काळात सह्याद्रीत असलेली माळरानं फुलू लागतात. काळ्या जर्द पाषाणाला हिरव्या विविध प्रकारच्या गवतांची वलयं घेरू लागतात. अधुनमधून येणारी पावसाची सर ही गवताची उंची वाढवते. उन्हाळ्यात तापणारा, शुष्क निर्जीव वाटणारा हा खडक / दगड या काळात अतिशय सक्रीय आणि जिवंत वाटत असतो. याच काळात दगडाभोवती, दगडावर जीवन फुलत असतं.

पावसाला सुरुवात झाल्यावर काही काळातच तेरडा, सोनकी अशा वनस्पतींच्या उगवणीला सुरुवात होते. आणि श्रावणाच्या शेवटाला यांचा बहर मोहरून टाकतो. आषाढातील आषाढ आमरी, एकपानी या काळात फुलून गेलेल्या असतात. वाऱ्यासोबत डोलणारी फुलं, त्यांच्यात तालात मिसळणारी गवतं आणि या सगळ्यांना चिटकून असणारी भाताची पिकं हे चित्र अतिशय स्वर्गिय वाटत असतं. याच काळात मातीत येणारं रानआलं, रानहळदही फुलून येतं. कंदयुक्त करांद्यांच्या वेलीच्या फुलांची तोरणंही उन, वारा, पावसाच्या उत्सवात सहभागी असतात. चिरायत, तिळवण, फोडशी, इफिजिनिआ अशा अनेक वनस्पती सड्यावर , सड्याच्या बाजूला गवतात दिसून येतात.

आषाढातील आषाढ आमरी हिरव्या आकाशी दिवसा चांदण्यांसारखी चमकून जाते. तर त्यानंतर चिमूटभर जांभळी चिरायत श्रावणात या गवतावर तिच्या चार जांभळ्या गर्द पाकळ्यांनी कोरीव रांगोळी आखते. आणि तिचा मधोमध पिवळा ठिपका फारच शोभून दिसतो. श्रावणात आणि भाद्रपदात सकाळच्या उन्हात अंग शेकायला अनेक सरपटणारे प्राणी दगडावर (जिथे सहजासहजी कुणाला दिसणार नाही तिथे) येऊन बसतात.

कंदयुक्त वनस्पतींना तर पावसाची चाहुल कशी लागते कुणास ठाऊक. पावसाळ्याच्या आधीच त्यांचे कोंब डोकावू लागतात. पावसाळ्यात श्रावण भाद्रपदात त्या वाढतात, फुलतात, फळतात आणि नंतर परत लपून बसतात ते पुढील पावसाची वाट पाहत. नेचे वनस्पती हिरव्या, सक्रिय होतात. भारंगी, दिंडा यासारख्या झुडुप युक्त वनस्पती याच काळात फुलतात आणि माशांनी, भुंग्यानी, किटकांनी भरून गच्च असतात.

सड्यावर, माळावर उगवून येणाऱ्या या वनस्पती म्हणजे एक स्वतंत्र परिसंस्थाच असते. कोणतीही परिसंस्था अनेक जैविक आणि अजैविक घटक मिळून तयार होते. यात

सरपटणारे प्राणी, किटक, माशा, फुलपाखरं, तेथील माती, दगड, हवामान, पावसाचे प्रमाण सगळे सगळे असतात. यांची आपापसात देवाण घेवाण सतत चालू असते.

याच काळात एका विशिष्ट वनस्पतीनं लक्ष वेधून घेतलं. अगदी छोटसं, नखभरही नसावं असं जांभळट गुलाबी फुल, पाच पाकळ्यांचं. या वनस्पतीला पानंच दिसेनात. बुटकी, बोटभरही उंच नसावी ही वनस्पती. लक्ष वेधून घेतलं ते आजुबाजूच्या पाण्याच्या / दवाच्या थेंबांनी; सकाळच्या सुर्यप्रकाशात हे दवबिंदू चमकत होते. त्या दवबिंदूंवर पहुडलेलं हे छोटंसं फुल. दगडा-खडकात कमी मातीत किंवा खडकाच्या भेगेत उमलून आलेलं. तिला पानं नव्हतीच. छोट्या छोट्या फांद्या आणि त्याला दवबिंदूंची झालर.

तिचं नाव Drosera Indica, ड्रोसेरा म्हणजे मद्यासारखे चिकट दवाचे थेंब.

गंमत म्हणजे दुपारच्या वेळीही तिच्या फांद्यावरच दव तसंच होतं, बाजूच्या गवता वरील दव आता नव्हतंच, पण हिच्या भोवती गच्च ओलेपण वाटत होतं, फुलं किंचितस कोमेजली होती. दव मात्र उन्हातही चमकत होतं. या वनस्पतीच्या प्रकाराला sundew म्हणलं जातं, थोडक्यात सूर्यप्रकाश आल्यावर ज्याचं दव टिकून रहातं, अशा वनस्पतींचा हा प्रकार... वर म्हटल्याप्रमाणे या परिसंस्थेत नेमका हिचा सहभाग कशासाठी?

ही अशा ठिकाणी असते की जिथे कमी माती, पावसाचा लहरीपणा, पोषण मूल्यांची कमतरता आहे. ही किटकभक्षी वनस्पती आहे. निसर्गात अशा काही वनस्पती आहेत की त्यांना पोषणाकरिता किटकासारख्या भक्ष्याची आवश्यकता भासते. अशा वनस्पतींना नायट्रोजन युक्त पदार्थ, क्षार - जरी जमीन, पाणी यांपासून मिळत असले तरी ते त्यांच्या गरजेपेक्षा कमी असतात. किटकांच्या शरीरातून त्यांना हे पदार्थ मिळू शकतात. त्यांच्या पात्यावर विशिष्ट स्पर्शके असतात. या स्पर्शकांच्या टोकाला हे दवबिंदूंसारखे सूर्यप्रकाशात चमकणारे थेंब दिसतात. याच थेंबामुळे किटक वनस्पतीकडे आकर्षिले जातात. एखादा कीटक पात्यावर बसतो त्यावेळी स्पर्शकांना त्याच्या आगमनाचा संदेश पोहोचतो व त्यांच्या उद्दीपनास एकदम सुरुवात होते. त्यांच्यातील घट्ट रस स्रवतो आणि कीटक त्यात रुतून बसतो. या ठिकाणी जे स्पर्शक असतात ते आपल्या द्रवाने त्याचा पूर्ण निकाल लावतात व त्यातील नायट्रोजनयुक्त अन्न पचवून टाकतात. आणि इतर उपयुक्त नसलेले पदार्थ विघटन होण्यासाठी त्या किटकाच्या सांगाड्याबरोबर तसेच राहू दिले जातात. अशी ही या छोट्याश्या वनस्पतीची जगण्याची रीत. कालांतरानं तिला फळ येतात, फळांच्या बीयांमधून तिचा प्रसार होतो.

पोषणमूल्यांची अनुपलब्धता या वनस्पतीला संपवू शकत नाही, उलट त्यामुळेच ती आपली पोषणाची पद्धत शोधून काढते. कोरड्या पाषाणानजीक, खडकांच्या भेगांमधून ती आपलं जीवन फुलवते. पावसाळ्याच्या अली-पलीकडे सृष्टी अशा पद्धतीन सजत असते, जिकडे तिकडे रंगीबेरंगी बहर आलेला असतो, कदाचित म्हणूनच आपल्या संस्कृतीत बरेचसे सण-उत्सव याच मोसमात येतात. निसर्गाबरोबर आपणही सृष्टीच्या रंगात रंगून जातो. पण आपल्या सणा-समारंभांच्या कल्पना मात्र आगळ्याच असतात, सृष्टीला तिच्या वेगानं, तिच्या पद्धतीनं बहरू दिलं तर खऱ्या अर्थानं सण साजरे होतील.

Botanical name: Drosera indica

Family: Droseraceae (Sundew family)

Common name: Flycatcher, Sundew, Dew plant, Indian Sundew

स्थानिक नावे: दवपर्णी, गवती दवबिंदू, दहिंवर

रूपाली भोळे

कौन रंग फागुन रंगे, रंगता कौन वसंत

 फ़ेब्रुवारी-मार्च महिन्याचे दिवस. 

सकाळच्या सुखद गारव्याचे आणि दुपारच्या कळकळत्या उन्हाचे.

सुकत चललेल्या ओहोळांचे आणि गंधभारल्या वाटांचे. 

रूपधर फाल्गुनाचे आणि चारुतरं वसंताचे. 

पळसाच्या बहराचे आणि कुसुंबाच्या पालवीचे. 

सह्याद्रीचं जंगल फिरावं तर या दिवसात. अंजनाने निळा-जांभळा फुलोरा फुलवलेला असतो, काटेकुंबळ आणि लोखंडीचं अत्तर हवेत तरत असतं, पळस-पांगार्‍याच्या केशरी ज्योती जळत असतात. सुकत चाललेल्या पाण्याच्या वाटांवर फुलपाखरांनी रंग भरलेले असतात, झाडांखालून जाताना मधमाशांची गाणी ऐकू येत असतात. रूप-रस-गंध-नादाचा सोहळा चालू असतो. यथावकाश अंजन-काटेकुंबळीवर फळं धरू लागतात, उन्हं तापू लागतात आणि कुसुंबाची/ कोशिंबाची झाडं आपला जुना पर्णसाज उतरवून नव्या, सळसळत्या, लालजर्द पालवीने झळाळत या सोहळ्यात रंग भरु लागतात. कौन रंग फागुन रंगे, रंगता कौन वसंत? प्रेम रंग फागुन रंगे, प्रीत कुसुंभ वसंत!!

गेल्या आठवड्यात ताम्हिणी घाट उतरून, दोन कभिन्न काळ्या कातळकड्यांच्या मधल्या सातनाळेच्या वाटेने चालून गेलो. सातनाळेच्या दोन्ही बाजूंच्या जंगलातले कुसुंब लालजर्द पालवले होते. त्या लाल रंगाचं वर्णन करताच नाही येणार. सकाळच्या लख्ख उन्हात झळाळून उठलेला तो चैतन्याचा, लसलसत्या जीवनेच्छेचा, रसरशीत तारुण्याचा रंग. कुसुंबरंग. त्या लाल रंगातही कितीतरी छटा. नुकत्या फुटलेल्या पालवीचा रंग वेगळा. त्यानंतरचा जर्द लाल वेगळा, मग पोपटी रंगात बदलत जाणारा वेगळा.. काही झाडांना फुलण्याची घाई झालेली, त्यांच्या लाल पालवीत तेजस्वी पोपटी रंगाचे कळ्यांचे तुरे. एका झाडाचा पालवण्याचा सोहळा पूर्ण झालेला, त्याचा झळाळत्या पोपटी रंगाचा पर्णभार! कुसुंबरंगांचे ते विभ्रम पाहाताना डोक्यावर आणि पायाखालच्या दगडांवर तापणार्‍या उन्हाचाही विसर पडला.  सातनाळेतून आम्ही उंबर्डी गावाच्या देवरहाटाकडे गेलो. हा कोटकरणीचा रहाट (देवराई). उंबर्डी गाव हे कुर्डूगडाच्या पायथ्यापासचं गाव. कोकणातून वर धामणवहाळकडे जाणा-या देवघाटाच्या आणि निसणीच्या घाटाच्या तोंडाशी वसलेलं. चौदाव्या शतकात इथे एक कोळीराजा राज्य करीत असे. त्याचा वाडा, नगराचे अवशेष, त्याभोवतीच्या कोटाचे अवशेष अजूनही तिथे आहेत. भग्न शिवालये आहेत. सतीचे हात आहेत, गद्धेगाळी आहेत. घरा-देवळांसाठी वापरलेले, गतवैभवाची कल्पना देणारे सुरेख, घडीव चिरे रानात विखरून पडलेले आहेत. नदीपात्राच्या पलीकडे, त्या कोटाच्या एका भागात हा कोटकरणीचा म्हणजे कोटाच्या रक्षणकर्त्या देवतेचा रहाट आहे. देवरहाट असल्यानेच तिथली झाडं शाबूत राहिलेली असावीत. देवरहाटाचं हे बेट कोशिंबाच्या लाल पताकांनी सजलं होतं. जाडजूड बुंध्याचे आणि प्रचंड उंचीचे कुसुंब! रहाटाच्या गार सावलीत उभं राहून वरची कुसुमपालवीची रांगोळी न्याहाळताना मान दुखून आली तरी समाधान होईना. चार पाच वर्षांपूर्वीच्या मार्च महिन्यात तेलबैल्यातून कोकणात उतरणा-या वाघुरनाळेतून गेलो, तेव्हा पाहिलेले त्या रानातले कुसुंबही अजून डोळ्यांसमोर आहेत. लालस-पोपटी पालवीचे भलेथोरले कुसुंब.

 इथे बावधनच्या टेकडीवरही दोन कुसुंब आहेत. पण ते जरा चुकार आणि गंडलेले आहेत. त्यांना जुलै महिन्यात पालवी येते. एरवी त्यांचं आस्तित्व लक्षातही येत नाही. पण त्यांना अशी अवेळी पालवी फुटते आणि त्या परिसराचा नूरच बदलून जातो. 

ऋतुसंहारात अनेक ठिकाणी कुसुंबी रंगाचा उल्लेख येतो. उत्तर भारतात फ़ाग खेळतात, त्या लोकगीतांतही कुसुंबरंगाचा उल्लेख असतो. लोकगीतांत कृष्णाला भेटायला जाणारी राधा कुसुंबी रंगाची चुनडी नेसून जाते. पण हा कुसुंबी रंग (बहुदा) कुसुंबाच्या झाडापासून बनवत नाहीत. तो करडईच्या केशरी-पिवळ्या फुलांपासून तयार करतात. कुसुंबाचं व्यापारी महत्व म्हणजे यावर लाखेचे किडे जोपासले जातात आणि याच्या बियांपासून कुसुम तेल काढतात. 

कबीराचा दोहा आहे एक - लाली मेरे लाल की, जित देखूँ तित लाल| लाली देखन मैं गई, मैं भी हो गई लाल||  कबीराला जळीस्थळी लाल - अर्थात ईश्वर दिसतो आहे. तो स्वत:तही ईश्वर अनुभवतो आहे. मला त्या भक्तीच्या जवळपासही पोचता येणार नाही. पण मला तो भाव कळतो आहे. सातनाळेत आणि कोटकरणीच्या देवराईत पाहिलेल्या कुसुंबाच्या त्या रंगाने मला वेढून, भारून टाकलं आहे. तो लाल पालवीचा कुसुंब तेव्हापासून सतत नजरेसमोर दिसतो आहे. जागेपणी आणि स्वप्नातही. 

- अश्विनी 

-------------------------------------------

कुसुंब/ कुसुम/ कोशिंब/ Lac tree 

Schleichera oleosa

Family: Sapindaceae (रिठा कुळ)

-------------------------------------------

पाषाण कमळ

 

 

पाषाण कमळ

गर्द सभोतीची सर्वेसर्वा अश्विनी काही ना काही कामात व्यग्र असते. सोमवार ते शुक्रवार पहाटे पहाटे पुण्यातील कुठल्यातरी आडवाटेवर सायकल घेऊन ती नक्कीच दिसते, आणि शनी -रविवारी सहयादरीतील कडया कपाऱ्यात.. अश्विनी फेमस सह्याद्रीतला चहा मिळावा म्हणून “अश्विनी ये ना” अशी साद मी घातली, जुने मैत्रीचे टेकडीवरचे काही फोटोही पाठवले.. आणि, नवस फळाला लागला, माझी साद ऐकण्यात आली, आणि आम्ही २६ जानेवारीला पहाटे पहाटे ताम्हिणी परिसर गाठला.

ताम्हिणीतील विंझाईमातेच्या परिसरापासूनच चढायला सुरुवात केली. थोडासा चढ होताच, चढताना हाताला काटेही ओढले गेले, नीट पाहिलं तर माकडलिंबाची खूप झाडं होती. काही फळंही अर्धवट खाऊन टाकलेली दिसली. मध्येच काही भेरली माडही होते. मोठ्ठीच्या मोठ्ठी उंबराची झाडं होती. चढ चढलो, आता वर कारवी दिसू लागली. कारवी सुकायला आली होती. काही ठिकाणी वाळेलेलं गवत होतं. दगड, माती खडकापासून सुटी होऊ लागली होती. एका डोंगराच्या माथ्यावर पोचलो होतो. वरून गावं दिसत होती. टेपवर लावलेली गाणी ऐकायला येत होती. आता त्या डोंगराच्या उलट बाजूने उतरायला सुरुवात केली. हवेत गारवा जाणवू लागला. आता पावलोपावली रानमिरीच्या वेली रांगत होत्या, डाव्या बाजूला एक ओढा सुकलेला. काही ठिकाणी मध्येच त्यात ओलही दिसे. आणि उजव्या बाजूला घनदाट झाडी. वेली, झुडपं आणि मोठे वृक्ष यामुळे वाट अतिशय शीतल, शांत होती. आता उतार संपून सपाट भाग लागला. पण ओढा मात्र सतत सोबत. सुकलेला, शुष्क ओढा. पात्र अंदाजे दहा ते पंधरा फूटांचं असेल. अंजनी जिकडे तिकडे फुललेला होता. गुलबट, निळसर आणि जांभळा.. मध्यमाशांचे, पक्षांचे आवाज हा शांततेचाच एक भाग होता. स्वर्गीय नर्तकही एकदा डोकावून गेला. आता ताम्हिणीतील रस्ता वाहनं, टेप वरील गाणी यांच्याशी काही एक संबंध नव्हता.

ओढा शुष्क, सुकलेला.. दगडगोटयांचा, खंडकांचा, मध्येच एखादी मोठ्ठी शिळा ओढ्यात होती. दगडगोटयांचा गोल मटोल आकार पावसाच्या प्रवाहामुळे असावा.

आता अजून सपाट भाग होता, ऊन मात्र भरपूर जाणवत होतं, चटका जाणवायला लागला, आम्ही आपसूक टोप्या काढल्या. ओढ्याचा एक काढ राईने, बांबूने गच्च भरलेला होता तर दुसरा जरा मोकळा होता. 

आम्ही ओढ्यात भसभसा चालत होतो, अश्विनीचा वेग वाढला होता, तिने ओळख करून दिली. मला ती पाषणातील कमळंच वाटली, ती म्हणाली, “हे बघ, अल काबरी”.... फुलांचं रुपडं पाहून मी मनात ठरवून टाकलं ‘पाषाण कमळ’.   

Scientific Name: Capparis spinosa L.

Common Name: Caper Plant

मराठीत काबरी, काबुर, कळवारी..

पाषाणांना, दगड-धोंडयांना कवेत घेऊन काबरीचं झुडुप पसरलेलं होतं. अगदी काटेही सुंदर वाटले, वक्र आणि शेंदरी रंगाचे. पांनाच्या बगलेत एकेकटी फुले, कळ्याही बऱ्याच होत्या, कळ्यांचा आकार हाताची बोटं बंद केल्यावर जाणवतात तसा वाटला. पानं लहान, टोकाला गोलाकार, जरा जाड. काबरीचं झुडुप उष्ण, शुष्क परिसरात दिसलं, खडकाजवळ, दगडाजवळ पसरलेलं आढळून आलं. फुलात तीन पांढरट पाकळ्या, केसरदले गुलबट-जांभळी, एक पाकळी किंचीत हिरवट . . पूकेसर एकच, टोकाला हिरवा . . फुल पाहिल्यावर नेपती, गोविंदिची आठवण नक्की होते.

केपर ची फळे, कळ्या, पाने यापासून विविध खाद्य पदार्थ बनवली जातात.  शुष्क कळ्यांचा ‘केपर सॉस’ नावाचा रुचकर द्रव पदार्थ बनवितात. फ्रान्समध्ये कळ्यांचे लोणचे बनवितात. या दोन्हीस पाश्चात्य देशांत व्यापारी महत्व आहे.

Capparis Spinosa हे झुडुप इस्रायलच्या दगडी भूभागांमध्ये त्याच प्रमाणे जुन्या दगडी भिंतींमध्ये, अगदी जेरूसलेमच्या पवित्र वेस्ट वॉलमध्येही वाढलेले दिसून येते, असे वाचण्यात आले. बायबलमध्ये केपर प्लांटचे झालाफ हे नाव आढळते. हिब्रू धर्मग्रंथात इव्हिओनाह अशा केपरच्या फळांच्या नावाचा माणसाच्या क्षणभंगूर जीवनाचे प्रतिक म्हणून उल्लेख आढळतो, कारण फुलोऱ्यानंतर लवकरच

फळातल्या बिया सगळीकडे इतस्ततः पसरून जातात आणि झुडूप कोमेजून जातं. अग्गादाह आणि हालाखाह ह्या हिब्रू ग्रंथांमध्ये असा उल्लेख आढळतो, की काफ्रिसिन असं समजल्या जाणाऱ्या खाण्यायोग्य फुलांच्या कळ्यांसाठी केपरची लागवड केली जात असे, त्याचप्रमाणे कोवळ्या फळांचे मिठात किंवा व्हिनेगारमध्ये मुरवून लोणचे घातले जात असे.

केपरच्या फुलाची रचना असामान्य असते, फळ जिथून विकसीत होते, ते फुलाचे किंजपुट फुलातून बाहेर उगवलेल्या लांबलचक दांड्यावर असते, असे उल्लेख जुन्या ग्रंथात सापडतात. परंतु केपर हा वृक्ष आहे की भाजी याविषयी त्यांच्यात संभ्रम दिसतो.

केपर दगडांमध्ये अगदी पक्के वाढते, त्यामुळे ते उपटून दुसरीकडे लावणे अवघड असते.

 

Sources:

Encyclopaedia Judaica. © 2008 The Gale Group. All Rights Reserved.

https://gardenerspath.com/plants/herbs/how-to-grow-capers/

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpls.2017.01845/full

रूपाली भोळे

 ----------------------------------

काबरफुलं पहिल्यांदा पाहिली ती बारा-पंधरा वर्षांपूर्वी, रायगडावर. राणीवशाच्या मागच्या भिंतीवर बाहेरील बाजूस वाढलेली. दिवाळीनंतर रायगडावर गेलात तर महाद्वारातून आत आल्यावर मागे वळून पहा. महाद्वाराच्या तटभिंतीवर काबर वेल महामूर फुललेली असते. पावसाळ्यानंतर कोरडे पडलेल्या नद्या ओढ्यांमध्ये वाढणारी ही वनस्पती रायगडाच्या तटांवर कशी काय वाढते याचं (संभाव्य) उत्तरही कुठेतरी वाचल्याचं आठवतंय, की बांधकामात वापरल्या जाणाऱ्या वाळूतून याचं बीज इथे रुजलं असावं. 

- अश्विनी

-----------------------------------

 

कान्हाळाची राई/ Myristica Swamps

लाखो वर्षांपासून हा अधिवास अस्तित्वात आहे. अगदी डायनोसोर होते, तेव्हापासून. 

झाडांना फुलं यायला सुरुवात झाली आणि सपुष्प वनस्पतींचा वंश पृथ्वीवर नांदू लागला, तेव्हापासून.

भूस्तरांच्या उलथापालथी होत लाव्हारसापासून दख्खनच्या पठाराचा जन्म झाला, त्याच्याही आधीपासून.

Myristica swamp! गोड्या पाण्याचा, दलदलीचा, दाट हिरव्या जंगलाने झाकलेला अधिवास. Myristica ही सपुष्प वनस्पतींच्या म्हणजे angiosperm च्या Magnoliid वंशातील, Myristicaceae कुळातील एक प्रजाती. पृथ्वीवर जन्माला आलेल्या पहिल्या सपुष्प वनस्पतींचा हा वंश. आपलं जायफळ हे myristica प्रजातीतील. Myristica swamp मधे इतर वृक्षांबरोबर जायफळाच्या कुळातले वृक्ष प्रामुख्याने आढळतात.

लाखो वर्षांपासून निरनिराळ्या आपत्तींना यशस्वीपणे तोंड देत तगून राहिलेला हा अधिवास आज जवळजवळ ९०% संपून गेला आहे. काही थोडे तुकडे पश्चिम घाटात आणि अंदमान - निकोबार मध्ये शिल्लक राहिले आहेत. 

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 'कान्हाळाची राई' ही महाराष्ट्रात उरलेली एकमेव Myristica swamp आहे. दिवाळीत ही अद्भुतसुंदर राई पाहायला मिळाली. 

भाताच्या शेताच्या कडेकडेने, बांधावरून तोल सांभाळत राईजवळ पोचायचं, तिथे पायातले शूज उतरवून, चप्पल किंवा फ्लोटर्स घालून किंवा अनवाणीच स्थानिक माहितगाराबरोबर राईत जायचं. राईतुन दहा वाटांनी पाणी बाहेर धावत असतं. त्यातल्याच एका ओहोळाचा हात धरून राईत जायचं. 

पाण्यातून चुबुक चुबुक आवाज करत आत जाताजाता आपण अंधाऱ्या, गूढ वातावरणात प्रवेशतो. इथले तपकिरी शेवाळी बुंध्यांचे वृक्ष सूर्यप्रकाश मिळवण्यासाठी एकमेकांशी स्पर्धा करत उंचच उंच वाढत जातात. बारमाही वाहणाऱ्या पाण्यात टिकून राहाण्यासाठी त्यांच्या बुंध्यातूनच असंख्य मुळांचे पाय फुटतात. हे मुळांचे पाय तिरके वाढून जमिनीत घुसतात आणि झाडाला आधार देतात. इथल्या Gymnocrantha canarica (Kanara nutmeg) च्या जमिनीखाली आडव्या वाढणाऱ्या मुळांना जमिनीवर येणारे उभे फुटवे फुटतात. जमिनीवर काही उंचीपर्यंत वाढून, यु टर्न घेऊन ही Knee roots पुन्हा जमिनीत घुसतात आणि झाडाला आधार देतात. झाडाला आधार देण्याबरोबरच ऑक्सिजनचा पुरवठा करण्यासाठी त्यांच्यावर रंध्रे असतात. सतत पाण्याखाली असणाऱ्या इथल्या जमिनीतील ऑक्सिजनच्या अभावामुळे मुळांमध्ये घडून आलेलं हे अनुकूलन (adatptation). 

Knee roots of Gymnocrantha canarica

                                                 

जमिनीतून वर येऊन पुन्हा खाली वळलेले knee roots

मोठ्या प्रमाणात आढळणारा जायफळाचा आणखी एक भाऊबंद म्हणजे Myristica fatua. याचं नावच Magnificent Nutmeg! कसलं भारी ना? याच्या फळाच्या टणक फळ आवरणाच्या आत आणखी एका लालभडक, चिवट आवरणाच्या आत बी असते. जशी जायफळाच्या आत जायपत्री असते, तशी ही रामपत्री. या रामपत्रीसाठी इथले खेकडे ही फळं आपल्या बिळात खोल नेतात. लाल रामपत्री खातात आणि बिया तशाच ठेवतात. बऱ्याच बिया तिथेच रुजतात.   

रानजायफळ

जायफळाच्या भाऊबंदांच्या जोडीला इथे रानबिब्बा (Holigarna arnottiana), वेत (Calamus pseudotenuis), धेड उंबर (Ficus hispida), भेर्ली माड (Caryota urens), सरळसोट झाडांच्या बुंध्यांवर नाजूक चिवटपणे चढलेल्या बेंदर्लीच्या वेली (Pothos scandens) ही मंडळीही दिसली. 

Myristica swamp हा अनेक उभयचरांचा अधिवास आहे आणि त्याबरोबरच, त्यांच्यावर जगणाऱ्या भक्षक प्राणी-पक्ष्यांचाही. आम्ही राईत हिंडत असताना एका blue eared kingfisharने दर्शन दिलं. इथे तिबोटी खंड्या, म्हणजेच oriental dwarf kingfisher ही हजेरी लावतो ही माहितीही कळली. 

कान्हाळाच्या राईच्या एका बाजूला प्रचंड प्रमाणात रबर लागवड झाली आणि राईतलं पाणी कमी झालं. पूर्वी कमरेइतक्या पाण्यातून चालावं लागे, तिथे आता जेमतेम घोट्याच्या वर पाणी असतं. पूर्वी इथे दिवसाही अंधार असे. आता प्रकाशाचे कवडसे जमिनीपर्यंत येतात. गेल्या वर्षी २.५९ हेक्टर क्षेत्राच्या या कान्हाळाच्या राईला ’जैविक विविधता वारसा स्थळ (biodiversity heritage site)’, म्हणून राज्य सरकारची मान्यता मिळाली. स्थानिकांनी राईला देवराई म्हणून जपले आहेच, शिवाय तिच्या संवर्धनासाठीही ते प्रयत्न करत आहेत. रबराचे मळे, भातशेती, काजूच्या बागा, सुपारीच्या बागा, या सगळ्यांच्यामधे कान्हाळाची राई जीव मुठीत धरून जगते आहे. तिने आजवरच्या सगळ्या नैसर्गिक उत्पातांना तोंड दिलं पण या आपत्तीपुढे मात्र ती हतबल झाली आहे. तिच्या संवर्धनासाठी योग्य प्रयत्न झाले नाहीत, तर हा प्राचीन वारसा आपण गमावून बसू. 

- अश्विनी केळकर 

 

बेंदर्ली वेल

अधिक वाचनासाठी: 

https://www.natureinfocus.in/western-ghats-on-the-edge/the-primitive-swamp-forests-of-the-western-ghats

यात एक छोटीशी documentary आहे, जरूर बघा.

Crabs and Myristica seeds:

https://www.jstor.org/stable/43831721

Floristic study:

https://www.researchgate.net/publication/356186756_Studies_on_Northernmost_Myristica_Swamp_Ecosystem_in_Western_Ghats_at_Bambarde-Hewale_Maharashtra_India