लालोलाल मेरा रंग....

 

लालोलाल मेरा रंग...

आमची टेकडी म्हणजे एखाद्या जादुगाराच्या पोतडीसारखी आहे. दरवेळी काहीतरी नव्या, अनपेक्षित आणि सुखद जादूचा अनुभव आम्हाला मिळत असतो. समोरच्या भागातून टेकडीवर चढून गेलो की मोठ्ठा सपाट भाग लागतो, तो ओलांडून उजवीकडे चालत चालत गेलो की टेकडीवरच्या नवनवीन आणि अद्भूत वनस्पती अक्षरशः गुंगवून टाकतात. उजवीकडे नाहीच वळलो, तर समोर एक खोलगट दरीसारखा भाग दिसतो. त्यात इतस्ततः पडलेले दगड आणि आडदांड माजलेली अजून काही झाडं, वेली. उजवीकडे वळताना नेहमी वाटायचं एकदा केव्हातरी खाली जाऊन बघू या. थोडं खाली उतरलो तर दगडांमध्ये टेंबुरणी, हेनकळ, बुच पांगारा आणि फणशीची, अशी अनेक झाडं गवतासकट दाटीदाटीने  होती.

आणि एका फणशीच्या झाडाला टेकून एक वेल उभी होती. गंमतच वाटली मला. हे फणशीचं झाडं असं वेलीसारखं कसं? मला लवकर फरक कळला नाही. खाली पाहिलं, तर असं लाललाल डोळ्यांनी माझ्याकडे कुणीतरी बघताय असंच वाटलं. ते डोळे चमकत होते. थोडी भितीच वाटली. म्हटलं हे असे कसे किटक? पण नाही, त्या गुंजा होत्या. लाल लाल चमकणारा रंग आणि त्यावर शोभून दिसणारा काळा ठिपका.  म्हणजे ही वेल गुंजेची असावी. हे लक्षात आल्यावर सगळ्यात आधी थोडासा पाला तोंडात टाकला. आधी थोडासा खाऊन पाहिला, मग अजून खाल्ला, बकाबका. लहानपणी खाल्ला होता एवढा ताजा गुंजपाला, तो आता कितीतरी वर्षांनी मिळाला. लहानपणी पहूरला रहायचे, तेव्हा मळ्याच्या बांधावर होत्या गुंजेच्या वेली. तेव्हा खाल्ला होता, तो आता परत खाल्ला आणि तहान भागवून तृप्त झाले.

मे महिन्याच्या शेवटी, काही शेंगांमध्ये बिया होत्या, बऱ्याचशा खाली इकडे-तिकडे सांडलेल्या होत्या. खूपच गंमत वाटली. बराच वेळ थांबले मग मी तिथे, वेलीचं निरिक्षण करत. वेल साधारण आठ-दहा फुटांपर्यंत वाढलेली होती आणि खोड किंचित पांढुरकं वाटलं. मग टेकडीवर गेलो, की एकदा गुंजेचा वेल बघून यायचा, हा दिनक्रमच ठरला जणू.

ऑगस्ट महिन्यात पाऊस सुरु झाल्यावर गुंजेकडे गेलो. वेलीला नवीन बारीक फांद्या फुटलेल्या दिसत होत्या. खूप कोवळी पानं आली होती. गुंज मस्त फुललेली होती. पानांच्या बगलेतून लाल गुलाबी नाजुक फुलांचे घोस दिसून आले. ही पाने संयुक्त होती तर त्यांना आठ ते पंधरा पर्णीका आढळून आल्या. वेलीच्या कोवळ्या पाननपेक्षा जून हिरव्या गडद पानांची चव गोड लागली. नखभर फुलातून मग बोटभर शेंग बाहेर येते. शेंग चपटी असते. अजून काही ठिकाणी वाळलेल्या शेंगा दिसत होत्या. शेंग वाळली की तडकते आणि तिच्यातल्या लालचुटूक बिया इतस्ततः पसरतात. वेलीच्या कडेला लाल रंगाचा चतुर शांत पणे बसलेला होता.

गंमत म्हणजे, एवढ्या मोठ्या टेकडीवर गुंजेची ही वेल अजूनतरी एकाच ठिकाणी दिसलीय. दुसरं म्हणजे, जिच्या आधारानं ती टेकून उभी होती त्या फणशीची छोटी रोपं आणि गुंजेची छोटी रोपं अग्गदी सारखी वाटत होती.

पण जेव्हा जेव्हा मी ही वेल बघायचे, तेव्हा लक्षात यायचं ते तिचं उभं रहाणं. सर्वसाधारणपणे वेली नजिकच्या झाडाला गुंढाळत वर जातात. ही टेकून उभी होती. एखाद्यानं झाडाला रेलून, आपला सगळा भार त्यावर टाकून उभं राहवं, तश्शी. काही काही वेलींकडे पाहताच त्या स्त्रिया आहेत असं वाटतं. आता तसं का वाटतं, ते काही सांगता येणार नाही. पण वाटतं, हे मात्र खरं. गुंजेला पहिल्यांदा पाहिलं आणि नंतरही जेव्हा जेव्हा पाहिलं, तेव्हा मला असंच वाटलं. ती ज्या पद्धतीनं रेलून उभी होती, त्या रचनेवरून असेल कदाचित, कदाचित तिच्या पर्णसांभारवरून, कदाचित फळांवरुन असेल. नाही माहित. गुंजेचं एक नाव रती आहे म्हणतात. कामदेवाची सखी रती - गुंज अगदी शोभून दिसते.

 गुंजेच्या बीला हिंदीत रत्ती म्हणतात, गुंजेचं वजन कायम असतं म्हणून तिला वजनाचं माप म्हणून वापरतात. रतीभर सोनं म्हणजे गुंजभर सोनं. आठ रती म्हणजे एक मासा आणि आठ माश्यांचा एक तोळा. सोनं मोजण्यासाठी गुंजेच्या बियांचा वापर करतात म्हणून गुंजेची सतत सोन्याशी तुलना होते खरी. पण नुसत्या गुंजेच्या बियांचेही ओवून दागिने करतात. गुंजेच्या लाललाल बीवर एक छोटासा काळा ठिपका असतो. कबीरानं त्याच्या एका दोह्यात ह्या बीचं वर्णन करून तिला अमर करून टाकलंय.

सोना कहे सुनारको, उंचा मेरा मोल |

काली मूहके गुंजको, मेरे संग मत तोल ||

गुंज काहे सुनारको, लालोलाल मेरा रंग |

मूह हुआ मेरा काला, जब सोना तोला मेरे संग ||

 

गुंज

शास्त्रीय नाव: Arbrus precatorius

कुळ(family) : Leguminosae

पाने संयुक्त, साधारणतः तीन ते पाच सेमी लांबीचे, एका पानाला आठ ते पंधरा पर्णीकांच्या जोड्या, पर्णीका लंब गोलाकार,

फुले फिकट गुलाबी रंगाची, फुले घोसाने आलेली आढळली. एका फुल साधारण अर्धा ते एक सेमी लांबीचे, वाल किंवा मटाराच्या फुलांप्रमणे फुले वाटली.

फळे शेंगांच्या स्वरूपात, बिया चमकणाऱ्या, लाल भडक रंगाच्या, वर काळा ठिपका असलेल्या, कठीण, गुळगुळीत, बी विषारी, ते खाल्लं जात नाही. पण काजळ करायला ते वापरतात, किंवा डोळे आले तर डोळ्याला बी लावतात. ह्या ऐकीव गोष्टी, निश्चित असं काही माहित नाही.

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com