काटंकिंजाळ केकताड

 

"काटंकिंजाळ केकताडाचा ह्यो पांढराफेक वाख कसा हुतो गं आये ?"

"बाळा, पाण्याच्या पोटात केकताडाची आग थंड हुती नि त्येचाच रेसमागत मऊलूस वाख हुतो." काट्यावरची पोटं' या उत्तम बंडू तुपे यांच्या आत्मचरित्रात त्यांची आई त्यांना काटेरी केकताडाच्या पोटातल्या रेशमी मायेबद्दल सांगते. केकताड, म्हणजेच घायपातापासून वाख बनण्याचा त्यांच्या कुटुंबाचा व्यवसाय. या वाखापासून दोरखंड बनवला जाई. घायपाताची पानं डोहाच्या पाण्यात दहा-बारा दिवस भिजत ठेवायची, त्यापासून वाख काढायचा आणि त्याचा दोरखंड वळायचा. घायपातापासून दोरखंड करण्यासाठी काही वर्षांपूर्वीपर्यंत घायपात मुद्दाम लावला जात असे. दोरखंडाला बरेच पर्याय उपलब्ध झाल्यानेही असेल बहुदा, पण हल्ली मात्र याची मुद्दाम लागवड केली जात नाही. पण शेताच्या बांधांवरून हा बरेच ठिकाणी वाढलेला दिसतो.

टेकडीवरही तुरळक काही ठिकाणी घायपात आहेत. बांधांवरून आहेत, मुद्दाम लावलेले असावेत.

घायपात! नावातच घातपाताचा संशय, शिवाय एकंदरीत नूरही नामांकितच. थेट जमिनीतून वर येऊन झुपक्यात वाढलेली, एक दीड मीटर लांब, रुक्ष हिरव्या रंगाची  मांसल पाने. त्यांच्या दोन्ही कडांवर आणि टोकाला बारीक, अणकुचीदार, पिवळसर काट्यांचा कडक पहारा. पुन्हा, एक रोप लावलं की यांच्या मुळांपासून निघणारे फुटवे एकाशेजारी एक वाढत, आपल्या काटेरी तलवारी परजत उभ्या असणाऱ्या सैन्याची पलटणच तयार करणार. काय बिशाद की कोणी याच्या वाटेस जाईल!

टेकडीच्या एका भागात ग्लिरिसिडियाचं एकसुरी जंगल आहे. तिथे फक्त ग्लिरिसिडियाच आहे. अगदीच कुठेतरी दोनपाच इतर झाडे आहेत. तिथे गेलं की ग्लिरिसिडियाचा उग्र गंध सतत जाणवत राहातो. पावसाळी दिवसात तो गंध, तिथली अंधारी सावली आणि थंड हवा हे सगळे मिळून एक विचित्र, गूढ वातावरण तयार होतं. या जंगलात इतर झाडं नसली, तरी इथे एक लांबचलांब घायपाताचा पट्टा मात्र पसरलेला आहे. घायपाताच्या काटेरी तलवारींचं सैन्य मुळांचे फुटवे फुटत फुटत आडवंतिडवं पसरलेलं आहे.

तसा हा घायपात मूळचा मेक्सिकोमधला. पंधराव्या शतकात पोर्तुगीजांनी त्याला इथे आणला. तिकडे यांच्या ब्लु अगेव या प्रजातीपासून अगेव सिरप तयार करतात. तो गोड रस मधाला पर्याय म्हणून वापरला जातो. आपल्याकडे जरी घायपाताचा असा काही उपयोग करीत असल्याचे ऐकिवात नसले, तरी यांच्या उग्र, रुक्ष बाह्यरूपाच्या आत मधाचा गोडवा असणार नक्कीच. आयुष्यभर असा सर्वांशी फटकून राहाणारा घायपात आयुष्याच्या अखेरीच्या दिवसात जरासा मवाळतो. म्हणजे पानांचा काटेरी आवेश तोच असतो, पण आतली कधी न दिसलेली कोवळीक जागी होते. त्याच्या पानांच्या वर्तुळामधून फुलोऱ्याचा दांडा वर येऊ लागतो आणि उंचच उंच वाढू लागतो. दांड्यांच्या वरच्या टोकाकडच्या बाजूला आडवे फांदोरे फुटून त्यावर आभाळाकडे तोंड केलेल्या हिरव्या कळ्यांचे घोस दिसू लागतात आणि तो असा एकदम मायाळू, कुटुंबवत्सलच बनून जातो. गेले सात आठ महिने आम्ही टेकडीवरच्या दोन घायपातांवर असे फुलोऱ्याचे पंधरा-वीस फूट उंच दांडे पाहात आहोत. साधारण जुलै महिन्यात त्यातून पिवळ्या रंगाची फुलं डोकावू लागली आणि त्यावर बुलबुल, सनबर्डस आणि किडे-मधमाशांची झुंबड उडू लागली. यथावकाश ही फुलंही गळाली. मध्ये काही काळ टेकडीवर जाणं झालं नाही. जेव्हा गेलो, तेव्हा त्या फुलांच्या जागी घायपाताच्या  कटिखांद्यावर छोटीछोटी बाळं जन्मलेली!!

घायपाताच्या बिया झाडावरच रुजतात आणि वाढतात. ही बाळं पुरेशी मोठी झाली की तहानलाडू भूकलाडूची शिदोरी बांधून देऊन घायपात त्यांचं बोट सोडतो आणि ती त्या उंच मनोऱ्याच्या महालातून जमिनीवर येऊन रुजू लागतात. मुख्य घायपाताची भूमिका आता संपलेली असते. फुलोऱ्याचा दांडा वाळून जातो आणि त्याबरोबर घायपातही.

- अश्विनी केळकर

----------------------------------------

घायपात: Agave sisalana

Family: Asparagaceae

उपयोग: वर दिल्याप्रमाणे वाख बनवण्यासाठी. शिवाय याच्या फुलांची भाजीही करतात. भाजी करताना फुले वाफवून, तीन चारदा पाण्याने धुवून मगच वापरतात. शेताच्या बांधावर लावलेला घायपात वणवा पसरू देत नाही अशेही एक माहिती समजली.----------------------------------------

घायपात: Agave sisalana

Family: Asparagaceae

उपयोग: वर दिल्याप्रमाणे वाख बनवण्यासाठी. शिवाय याच्या फुलांची भाजीही करतात. भाजी करताना फुले वाफवून, तीन चारदा पाण्याने धुवून मगच वापरतात. शेताच्या बांधावर लावलेला घायपात वणवा पसरू देत नाही अशेही एक माहिती समजली.