गवतातली प्रेम-प्रकरणं

 

गवतातली प्रेम-प्रकरणं

-रूपाली भोळे

मले कयत नही, पाऊस असा कव्हाबी काभ्र येतो! कव्हाबी येनाऱ्या पावसानं किदर आनलाय. पाह्यजे तव्हा टेकाडावर वऱ्हे जाताच येत नही. गाऱ्यात पाय भरता, आनं घरी आलं की सगळं घरदार चिकचिकचिकचिक.

तुम्ही म्हनसान माह्या भाषेले काय झालं? झालंस नं तसंच. टेकाडावर सर्वीकडे गवतच गवत. आनं पक्षीच पक्षी. त्या गवताच्या थायन्यात बाभूय, आपटा, टेम्भूरणं, बोरं, खैर, गुपचुप उभे. आनं त्याह्यच्या खांद्यायवर हा बाजार भरेल, गवताच्या धांड्यात आम्ही दोघी वारा-वाधनासारख्या उंडारत असतो. सोबत ह्ये पाखरं. दाना टिपत भूर्रदिशी यायभरी अढीतढी करत असता. कोन्हाच्या चोचीत गवताचं पातं, तर कोन्हाच्या दाना. त्याह्यच्या चोचीतून ‘गवतच आमचा इठोबा’ आसं ऐकू यायले लागतं. पाहटे पाहटे हा बाजार भरतो. बाजार कोन्हाचा? तं चिमन्यांसारखाच पक्षी की वं माय. पावसायात त्याह्यच्यातल्या काहींचं डोकं पिवळंधम्मक दिसू राह्यलं. त्याह्यचा खोपा पाहला, आनं माही भाषाच बदलली.

काट्यायच्या झाडा-झुडुपांले हे खोपे टांगेल होते. हे खोपे पाहिसन तढून निंघूच वाटेना. जरासाबी वारा आला की गवताचे धांडे डोलत, आनं मंग हे खोपेबी. आख्खा मया डोले. आमचं बी मन एवढंएवढं हुईसन डोल्याले लागतं.

डांग हाले डांग हाले
नजर नही ठहरे जी
झाली आता झाली आता
धरती खाले वऱ्हे जी

तं तो पिव्व्या डोक्याचा सुग्रणीचा नर खरं तं काया तोंडाचा. पण डोकं विणीच्या हंगामात पिवळंधम्म. कोवळ्या उन्हात हिरव्या बॅकग्राउंडला लग्नकार्यात एखाद्या देखण्या उंच वस्त्र परिधान केलेल्या तरूणासारखा माळावर चमचमत असतो. माळातले घटबोर, खैर, बाभूळ, आपटा हे मालकांगुणी, पिळुक, गुळवेल, रानद्राक्ष ह्या वेलींसोबत उभे. आणि ह्या झाडांवर पिवळ्या डोक्याची नुसती गडबडगडबड. पावसाळा सुरु झाला की लगीनघाई सुरू. सुगरण पक्षिणी मात्र चिमणीसारखी, पिंगट, राखाडी. आंगावर पंखांच्या रेघारेघा.

सुगरण पक्ष्याचं आयुष्य गवतामुळे फुलतं. गवत हे त्यांच्या अधिवासाला, अन्नाला आवश्यक आहे. गवताचं बी, गवततील किटक, फुलपाखरं, छोटे बेडूक हे त्यांचं अन्न. पावसाळ्याच्या तोंडाशी गवत उभरून आल्यावर मध्येच एखादा नर छोट्या, बळकट, टोकदार चोचीत गवताची पाती घेऊन उडताना दिसून आला. शिंदीच्या झाडांवरी त्यांचा वावर लक्षात आला. लांबचलांब गवताची पाती घेऊन त्याच्या पट्ट्या करून विणणे, हे कौशल्याचे काम.

सुगरणीचं (Baya Weaver) शास्त्रिय नाव – Ploceus philippinus.

Ploceus म्हणजे ग्रीक भाषेत विणकर. हा नर आपलं पूर्ण कसब घरटं विणण्यात लावतो. घरट्याची जागा साप, सरडे, इत्यादी भक्षक पोचू शकणार नाही, अशा पद्धतीने निवडली जाते. मिलन हे एकमेक उद्दिष्ट ठेऊन नर काम करत राहतो. घरटं मादीला पसंत पडलं पाहिजे याचा तो पुरेपुर प्रयत्न करतो. दिवसाकाठी गवतात शेकडो फेऱ्या मारल्या जातात. टाके घालायला वेगळं गवत, घरट्याच्या भिंती साठी वेगळं, पाऊस, वारा, ऊन, भक्षक  यापासून संरक्षण व्हावे म्हणून केलेली सुबक रचना, गवतापासून बनलेलं हलक घरट वाऱ्याने पडू नये म्हणून आतून मातीचा गिलावा, सगळं कसं शाश्वत.

हे काम घरट्याच्या मानेपर्यंत आल्यानंतर माद्यांचा थवा येतो. या बया घरट्यावरून बुवाची (नराची) निवड करतात. निवड झाल्यावर आतील भाग मादी निटनेटका करते. घरट्याला आतून मातीचा गिलावा करते.

एकदा का मादी अंडी देऊन उबवायला बसली, की हा Casanova नर, दुसरी मादी शोधायला मोकळा. परत बंगला आणि बया .. किंवा कधी कधी दुसऱ्याच्या घरट्यातही बस्तान बसविले जाते. एकच नर तीन-चार मांद्यांबरोबर जोड्या जमवतो, असे वाचनात आले. मादी मात्र पिल्लासनसोबत असते.  

टेकडीवरील निरिक्षणात असंही दिसून आलं, की सगळी घरटी पूर्वेकडे तोंड करून आहेत. हिवाळ्यात सुर्याची कोवळी किरणं घरट्यापर्यंत पोहचत असावी आणि परतीच्या पावसापासून संरक्षण मिळत असावं. घरट्यासाठी काटेरी वनस्पती निवडल्याचं दिसून आलं. सुगरण पक्षी समाजप्रिय दिसला. झाडांवर घरट्यांच्या वसाहती दिसल्या.

प्राग ऐतिहासिक काळात मानवाने याच पक्षाच्या कौशल्याचा अभ्यास करून चटया, टोपल्या, कापड अशा पद्धतीच्या विणकामाचे कौशल्य मिळवले असेल का? सुतार, शिंपी, खाटीक इत्यादि पक्षांची नावेही असंच काहीसं सुचवितात का?

अशा पद्धतीने टेकडी नेहमीच इतिहासात घेऊन जाते. मुळं शोधायला भाग पाडते. निमित्त जरी सुगरणीच्या गुलछबू नराचं आणि गवताच्या ईवल्याशा पात्याचं असलं तरी मानवेतिहासाचं हे विश्वरूपदर्शन चकित करणारं असतं.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Photo Credit: Milind Deshpande

प्राशन करिता रंग जगाचे.....

 प्राशन करिता रंग जगाचे.....

-रूपाली भोळे

शब्द आता संपत येतात आणि टेकडीची नशा चढू लागते. हे सगळं पहाटेच्या निळसर काळ्या रंगात सुरू होतं. आमची पावलं हव्या त्या दिशेला वळू लागतात. गवतातील दगड धोंडयात अडकून घसरू लागतात. घरातील कामांचे व्याप, स्वयंपाक पाणी धाब्यावर बसवून आम्ही हव्या त्या दिशेला उंडारत असतो. आमचं उंडारण आमच्या हातात नसतं. आम्ही वेगळ्या विश्वात प्रवेश करीत असतो.

सध्या तर शरदाच कोवळे ऊन आमचा जाम ओतप्रोत भरत असतं. डोंगरामागून येऊन उर्जेचा संचय हळुवार पाने पसरविणारा तो सोन्याचा गोळा या मैफिलीत साकीच्या भूमिकेतून चैतन्य ओतत असतो. पक्षांचा किलबिलाट जराही बेसुर न होता अगदी तालात ऐकू येतो.

समोरच्या निष्पर्ण झाडावर निलपंखाने (Indian Roller) आपल्या चाकाकणाऱ्या रंगाने आणि देखण्या पर्सनॅलिटीने इतरांचे लक्ष वेधून घेतले. इतरांची इजाजत घेऊन त्याने आपली जागा निश्चित केली. मान किंचितशी तिरकी करून माझ्याकडे एका डोळ्याने कटाक्ष टाकला. मी आपलं याच महफिलीततील आहे असं काहीसं भासवून हळूच कॅमेऱ्याने चीयर्स केलं. निलपंख, कोतवाल, रांगेत बसलेले राघू, छोटी पाखरं, आकाशातील पाकोळया यांचा जोरदार कार्यक्रम आसमंतात ऐकू येत होता. मध्येच चकण्यासाठी गवतात झेपवून किडे मटकावत होती.

निलपंख (Indian Roller)

कवडा झुडूपी गप्पीदास (Pied Bush Chat)

धानचिमणी

दोन धान चिमण्यांनी लपूनच घाबरून आमच्या सोबत यायचा प्रयत्न केला. आम्हाला चीयर्स करावं की नाही हे त्यांना कळेना. मध्येच गवतात मध्येच पायवाटेवर असा लपंडाव त्यांनी चालू केला. हळूच काळ्याभोर दगडा आडून एक कटाक्ष टाकून त्या बडबड करीत गवतात पसार झाल्या.

सगळ्यात जास्त लगबग गवतात होती. गवताच्या आजूबाजूला असणाऱ्या वनस्पती, छोटी झुडुपे उदा तेंडु, बाभळी, हेनकळ, खैर हे मुलाकांत का अड्डा बनलेल्या होत्या. इतके दिवस आम्ही हे गवत तुडवून पलीकडील वृक्षराईकडे पोचायचो. पण ही वर्दळ गवतामुळे सुरू झालीय. गवताचे रंग, त्यांची फुलं, त्यांच्यामुळे तयार झालेली अन्न साखळी, गवतांचा एकत्रितपणा, या सगळ्या गोष्टींनी थांबायला आम्हाला भाग पाडलं. गवताळ परिसर आता अनेक कोळी, किटक, चतुर, फुलपाखरे, पक्षी यांनी गजबजून एक वेगळाच ध्वनी निर्माण करतोय.

Lime Butterfly

Blue Pansy

Dragonfly

या सौंदर्यापलिकडे गवत अजुनही काही सांगू पाहत होतं. टेकडी पूर्णपणे शहरीकरणाने वेढली आहे. पण पूर्वी काय असेल इथे? शेती? आणि त्याच्या आधी? आणि त्याच्याही आधी? मी क्षणभर विसावले. शांत झाले. रोज तुडवत जाणाऱ्या गवताकडे निरखून बघू लागले.

खोटा माका (Caesulie axillaris)

खरं तर मानवी युगात शेतीच्या सुरुवातीला गवतच कारणीभूत. शिकार करणाऱ्या आणि कंदमुळं खाणाऱ्या मानवाला सततच्या भटकंतीमुळे मेंदूच्या शक्तीच्या जोरावर निसर्गातील गुपितांची उकल होऊ लागली. त्याने ज्याच्या बिया खाता येतिल असे काही गवतांचे प्रकार ओळखले. त्याच्या वाढीचं आणि हंगामाचं चक्र अभ्यासलं. जमिन साफसूफ करून चांगलं पोषक बी पेरलं आणि त्याच्या शेतीला सुरूवात झाली आणि धान्य निर्मितीलाही. शेती मुळे मानवाच्या वसाहती निर्माण झाल्या. मानव स्थिरावला. खरतर गवत नसतं तर मानवी संस्कृतीही निर्माण झाल्या नसत्या.

अजूनही रानगहू, रानबाजरी, रानमका, इत्यादी गवतांचे प्रकार सापडतात. ते आपल्या या धान्यांचे पूर्वज. जवळपास जगातील सगळ्यांचे अन्न गवतावर अवलंबून आहे. उदा., सकाळी चहात घालायला साखर उस नावाच्या गवतापासून मिळते, तर भाकरी, पोळी, भात हे पदार्थही याच गवतापासून. मांसाहारासाठी लागणाऱ्या प्राण्यांचे अन्नही गवतच. खरं तर माणसाच्या जास्तीत जास्त गरजा गवतांचे वेगवेगळे प्रकारच भागवत असतात.

टेकडीवरील माळरानावर गवताच्या अंदाजे पंधरा जाती दिसून आल्या. गुरांपासून, माणसांपासून संरक्षण मिळण्यासाठी फुले आल्यानंतर काटेसदृश्य तंतू दिसून आले. अनेक किटक, पक्षी, कोळी, फुलपाखरे यांचा भरघोस सहभाग गवतात जाणवला. एक काही स्थलांतरीत आणि स्थानिक पक्षी आजुबाजूच्या झाडांवर स्थिरावलेले दिसले. गवत त्याच्यासोबतच अध्येमध्ये टाकळा, दिपमाळ, रानतूर, रानतिळ, दुध्या, आग्या, गोधडी, तरवड, तिळवण अशा अनेक वनस्पतींना घेऊन आहे. जमिनीलगत वाढणारी ते माणूस लपू शकेल एवढ्या उंचीची गवतं परिसरात आढळली. खवले वाली मुनियासारखे छोटे पक्षी त्यांची पिल्लं घेऊन काही विशिष्ट गवताचे दाणे टिपताना दिसून आल्या.

गवती तिळवण (Cleome simplicifolia) 

पाणलवंग (Ludwigia hyssopifolia)

सोनटिकली (Pulicaria wightiana)

गवतातील काही ठिकाणी असलेली पाण्यांची डबकी ही सुद्धा या परिसंस्थेतील महत्त्वाचा भाग जाणवला, डबक्याजवळ पाणलवंग, खोटा माका आणि काही वैशिष्टयपूर्ण गवत दिसून आली, पाण्याच्या पृष्ठभागावर निवळी ही आपले काम करताना दिसून आली, आणि काठावर काही पक्षीही ठाण मांडून बसलेले दिसले.

गवतामुळे आजूबाजूला एक सुदृढ परिसंस्था निर्माण झाल्याचे स्पष्टपणे जाणवत होते.

गवतांची रचना फार नजाकतीने केलेली जाणवते. गवताला खालून फुटवे फुटलेले दिसले. वरील पाने गुरांनी, माणसांनी नष्ट केल्यावरही बुंध्यांपासून फुटत गवत वाढलेले दिसले. गवतांबद्दल लिखाण, माहिती, स्थानिक नावे यांविषयी फारशी माहिती सहज मिळाली नाही.

एरवी साहित्यात गवताचं ‘इवलसे’ असं वर्णन केलं जाते किंवा ‘गवतपात्यासारखे क्षुल्लक’ असं म्हणून हिणवलं जातं. पण गवताची ही महती पाहिली की गवत या केवळ इतिहासच नाही तर भूगोल, सर्व मानव्यशास्त्रं, सर्व विज्ञानं, सर्व तंत्रज्ञानं घडवणाऱ्या वनस्पती आहेत, असं मात्र नक्कीच म्हणावं लागेल.

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com

--------------------------------------------------------------------------

वर उल्लेखलेल्या अनेक वनस्पती आणि पक्षी ओळखायला नेहमीप्रमाणेच वनस्पतीतज्ज्ञ मित्र मंदार दातार आणि लेखक मित्र हिमांशु स्मार्त यांनी मदत केली.