गवतातली प्रेम-प्रकरणं

 

गवतातली प्रेम-प्रकरणं

-रूपाली भोळे

मले कयत नही, पाऊस असा कव्हाबी काभ्र येतो! कव्हाबी येनाऱ्या पावसानं किदर आनलाय. पाह्यजे तव्हा टेकाडावर वऱ्हे जाताच येत नही. गाऱ्यात पाय भरता, आनं घरी आलं की सगळं घरदार चिकचिकचिकचिक.

तुम्ही म्हनसान माह्या भाषेले काय झालं? झालंस नं तसंच. टेकाडावर सर्वीकडे गवतच गवत. आनं पक्षीच पक्षी. त्या गवताच्या थायन्यात बाभूय, आपटा, टेम्भूरणं, बोरं, खैर, गुपचुप उभे. आनं त्याह्यच्या खांद्यायवर हा बाजार भरेल, गवताच्या धांड्यात आम्ही दोघी वारा-वाधनासारख्या उंडारत असतो. सोबत ह्ये पाखरं. दाना टिपत भूर्रदिशी यायभरी अढीतढी करत असता. कोन्हाच्या चोचीत गवताचं पातं, तर कोन्हाच्या दाना. त्याह्यच्या चोचीतून ‘गवतच आमचा इठोबा’ आसं ऐकू यायले लागतं. पाहटे पाहटे हा बाजार भरतो. बाजार कोन्हाचा? तं चिमन्यांसारखाच पक्षी की वं माय. पावसायात त्याह्यच्यातल्या काहींचं डोकं पिवळंधम्मक दिसू राह्यलं. त्याह्यचा खोपा पाहला, आनं माही भाषाच बदलली.

काट्यायच्या झाडा-झुडुपांले हे खोपे टांगेल होते. हे खोपे पाहिसन तढून निंघूच वाटेना. जरासाबी वारा आला की गवताचे धांडे डोलत, आनं मंग हे खोपेबी. आख्खा मया डोले. आमचं बी मन एवढंएवढं हुईसन डोल्याले लागतं.

डांग हाले डांग हाले
नजर नही ठहरे जी
झाली आता झाली आता
धरती खाले वऱ्हे जी

तं तो पिव्व्या डोक्याचा सुग्रणीचा नर खरं तं काया तोंडाचा. पण डोकं विणीच्या हंगामात पिवळंधम्म. कोवळ्या उन्हात हिरव्या बॅकग्राउंडला लग्नकार्यात एखाद्या देखण्या उंच वस्त्र परिधान केलेल्या तरूणासारखा माळावर चमचमत असतो. माळातले घटबोर, खैर, बाभूळ, आपटा हे मालकांगुणी, पिळुक, गुळवेल, रानद्राक्ष ह्या वेलींसोबत उभे. आणि ह्या झाडांवर पिवळ्या डोक्याची नुसती गडबडगडबड. पावसाळा सुरु झाला की लगीनघाई सुरू. सुगरण पक्षिणी मात्र चिमणीसारखी, पिंगट, राखाडी. आंगावर पंखांच्या रेघारेघा.

सुगरण पक्ष्याचं आयुष्य गवतामुळे फुलतं. गवत हे त्यांच्या अधिवासाला, अन्नाला आवश्यक आहे. गवताचं बी, गवततील किटक, फुलपाखरं, छोटे बेडूक हे त्यांचं अन्न. पावसाळ्याच्या तोंडाशी गवत उभरून आल्यावर मध्येच एखादा नर छोट्या, बळकट, टोकदार चोचीत गवताची पाती घेऊन उडताना दिसून आला. शिंदीच्या झाडांवरी त्यांचा वावर लक्षात आला. लांबचलांब गवताची पाती घेऊन त्याच्या पट्ट्या करून विणणे, हे कौशल्याचे काम.

सुगरणीचं (Baya Weaver) शास्त्रिय नाव – Ploceus philippinus.

Ploceus म्हणजे ग्रीक भाषेत विणकर. हा नर आपलं पूर्ण कसब घरटं विणण्यात लावतो. घरट्याची जागा साप, सरडे, इत्यादी भक्षक पोचू शकणार नाही, अशा पद्धतीने निवडली जाते. मिलन हे एकमेक उद्दिष्ट ठेऊन नर काम करत राहतो. घरटं मादीला पसंत पडलं पाहिजे याचा तो पुरेपुर प्रयत्न करतो. दिवसाकाठी गवतात शेकडो फेऱ्या मारल्या जातात. टाके घालायला वेगळं गवत, घरट्याच्या भिंती साठी वेगळं, पाऊस, वारा, ऊन, भक्षक  यापासून संरक्षण व्हावे म्हणून केलेली सुबक रचना, गवतापासून बनलेलं हलक घरट वाऱ्याने पडू नये म्हणून आतून मातीचा गिलावा, सगळं कसं शाश्वत.

हे काम घरट्याच्या मानेपर्यंत आल्यानंतर माद्यांचा थवा येतो. या बया घरट्यावरून बुवाची (नराची) निवड करतात. निवड झाल्यावर आतील भाग मादी निटनेटका करते. घरट्याला आतून मातीचा गिलावा करते.

एकदा का मादी अंडी देऊन उबवायला बसली, की हा Casanova नर, दुसरी मादी शोधायला मोकळा. परत बंगला आणि बया .. किंवा कधी कधी दुसऱ्याच्या घरट्यातही बस्तान बसविले जाते. एकच नर तीन-चार मांद्यांबरोबर जोड्या जमवतो, असे वाचनात आले. मादी मात्र पिल्लासनसोबत असते.  

टेकडीवरील निरिक्षणात असंही दिसून आलं, की सगळी घरटी पूर्वेकडे तोंड करून आहेत. हिवाळ्यात सुर्याची कोवळी किरणं घरट्यापर्यंत पोहचत असावी आणि परतीच्या पावसापासून संरक्षण मिळत असावं. घरट्यासाठी काटेरी वनस्पती निवडल्याचं दिसून आलं. सुगरण पक्षी समाजप्रिय दिसला. झाडांवर घरट्यांच्या वसाहती दिसल्या.

प्राग ऐतिहासिक काळात मानवाने याच पक्षाच्या कौशल्याचा अभ्यास करून चटया, टोपल्या, कापड अशा पद्धतीच्या विणकामाचे कौशल्य मिळवले असेल का? सुतार, शिंपी, खाटीक इत्यादि पक्षांची नावेही असंच काहीसं सुचवितात का?

अशा पद्धतीने टेकडी नेहमीच इतिहासात घेऊन जाते. मुळं शोधायला भाग पाडते. निमित्त जरी सुगरणीच्या गुलछबू नराचं आणि गवताच्या ईवल्याशा पात्याचं असलं तरी मानवेतिहासाचं हे विश्वरूपदर्शन चकित करणारं असतं.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Photo Credit: Milind Deshpande