चिंब पावसात सगळं रान आबादानी झालेलं असताना याला पहावं आणि हिरवट पांढ-या तुकतुकीत खोडावर, आडव्यातिडव्या पसरलेल्या फांद्यांवर, एक दीड हात लांब आणि तितक्याच रुंद, हिरव्यागार पानांचा डोलारा घेऊन उभ्या असलेल्या याच्या तालेवार रूपाच्या प्रेमात पडावं!
कार्तिकातलं उबदार ऊन सर्वांगावर घेत, पानांचा डोलाराच काय, पण अंगावरची वस्त्रेही उतरवून हा फांद्यांच्या टोकाटोकावर फुलांचे गुच्छ मिरवू लागतो, तेव्हा याच्या तांबूस पांढ-या बुंध्याशी बसून, निळ्याशार आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर याने रेखाटलेल्या त्या फुलांच्या आणि उरल्यासुरल्या रंगीत पानांच्या चित्राकडे पहात याच्या कलंदरपणाच्या प्रेमात पडावं!
असा पुन्हा पुन्हा प्रेमात पडायला लावणारा हा कहांडळ!
उन्हाळ्याच्या दिवसात डोंगर हिंडताना याची निष्पर्ण पांढरीशुभ्र आकृती अनेकदा बघितली होती. याच्या लाल-काळ्या फळांचे काटे बाजूला करत, आतल्या भाजलेल्या शेंगदाण्यासारख्या खमंग चवीच्या बियाही खाल्या होत्या. पण याची वेगवेगळ्या ऋतूतली भुलावणारी रूपं मात्र टेकडीवरच अनुभवली.
टेकडीवर एका दाट झाडीच्या भागात घुसारा करून पुढेपुढे जात राहिलं की अचानक एके ठिकाणी झाडांची हिरवी कनात संपते. तिथे मोकळ्या जागेत कहाडळाचं एक मोठं आणि दोनतीन छोटीछोटी झाडं उभी आहेत. पावसाळ्यात तो सगळा मोकळा भाग कहांडळाच्या हिरवाईने झाकून जातो. त्या भल्यामोठ्या, गर्द हिरव्या पानांची अशी मस्त छ्त्री तयार झालेली असते. पाने जवळजवळ हातभर रुंद आणि तितकीच लांब, पाच टोके आलेली आणि मध्यभागातून पाच मुख्यशिरा असलेली. अगदी हिरवीकंच आणि खालून मऊ लव असणारी. पावसाळ्याच्या सुरूवातीला जेव्हा टेकडीवरच्या सागाच्या, मोईच्या पानांवर थुंकीकिड्यांची (spittle bug) गर्दी होती, तेव्हा कहांडळाच्या असरट पसरट पानांवर मात्र एकही थुंकीकिडा नव्हता हे विशेष.
थंडीत पानगळ सुरु होते, वाळलेल्या भल्यामोठ्या तांबूस पानांचा सडा याच्या अवतीभवती पडतो आणि याचा फुलांच्या बहराचा काळ सुरू होतो. खोडावरची पातळ सालही सुटी होऊ लागते. याच्या वेड्यावाकड्या फांद्या, फांद्यांच्या टोकाशी आलेले फुलांचे घोस, अर्धवट साल निघालेलं तांबूस पांढरं गुळगुळीत खोड आणि तळाशी पसरलेली पानगळ हे सगळं मिळून एक देखणं चित्र तयार होतं.
कहांडळाचा डिंक म्हणजेच gum karaya काही औषधांमधे तसंच मिठायांमधेही वापरतात. टेकडीवरच्या कहांडळाच्या फांद्यांच्या बेचक्यात एकदा बघितला. त्यात वाळूसारखे बारीक कणही होते. तोही डिंकच होता की कसली अंडी, ते समजलं नाही.
कहांडळाचं वनस्पतीशास्त्रीय नाव Sterculia urens. stercus म्हणजे विष्ठा आणि urens म्हणजे दाहक. अशा देखण्या वृक्षाचं नाव ठरवताना फुलांना येणारा घाण वास आणि फळांवरचे काटेच आठवावेत हे काही बरोबर नाही 😏 कहांडळाला कांडोळ, करू, सारडोळ, पांढरुख अशा वेगवेगळ्या स्थानिक नावांनी ओळखतात. रात्रीच्या वेळी याच्या खोडाची आणि वेड्यावाकड्य़ा फांद्यांची पांढरीशुभ्र आकृती दुरूनही उठून दिसते तेवढ्यावरून याचं नाव Ghost tree. आणखी एक नाव म्हणजे Naked lady of forest! 😀
सध्या टेकडीवरच्या काही कहांडळांवर फुलं आहेत तर काहींवर छोटी फळं धरु लागली आहेत. सरत्या हिवाळ्यात हिरवाई कमी होऊ लागल्याने आता पहाटेच्या वेळी झाडीच्या आतल्या बाजूचे पांढरे तांबुस कहांडळ लांबूनही कळू लागले आहेत.
टेकडीवरचे कहांडळ ही आमच्यासाठी एक खास गोष्ट आहे. त्याच्या बदलत्या रुपांची भुलावण काही और आहे. थोडे दिवस मधे गेले की आम्हा दोघींना कहांडळाची आठवण येते. आम्ही गवत तुडवत, झाडीतून वाट काढत त्यांच्यापर्यंत पोचतो आणि त्याच्या नव्याच रूपाकडे पाहात पुन्हा नव्याने त्याच्या प्रेमात पडतो!
- अश्विनी केळकर
कहांड्ळ/ करू/ सारडोळ/ पांढरूख/ Ghost tree/ Naked lady
Sterculia urens
Family: Malvaceae/ sterculiaceae
कहांडळाचा डिंक म्हणजे कराया गम किंवा कथल्या गोंद औषधांमधे, अन्नप्रक्रियेत, दुग्धजन्य पदार्थांमध्ये वापरतात. याची साल पाण्यात घालून त्याने अंघोळ केल्या थकवा दूर होतो. सालीचा वापर पूर्वीच्या काळी भूर्जपत्रासारखा केला जाई. कांडोळीच्या बियांची उसळ आमटीही केली जाते. (माहितीस्त्रोत: बखर रानभाज्यांची, निलिमा जोरवर)
---------
