उन्हाळ्यात टेकडीवर फिरत असताना एकदा एक गोल, चपटी, पंखवाली बी मोईच्या झाडाजवळ दिसली. वावळ्याची (Holoptelea integrifolia, Monkey biscuit tree) बी कुठूनतरी उडत आली असेल असंच वाटलं. खरंतर टेकडीवर वावळ दिसला नव्हता आणि ती पंखधारी बी थोडी वेगळीही होती. पण वावळाला पुण्याचा नगरवृक्षच म्हणावं की काय इतकी वावळाची झाडं पुण्यात आहेत. त्यामुळे फारसा विचार न करता आम्ही त्या वावळसदृश बी कडे सहजच दुर्लक्ष केलं आणि विसरूनही गेलो.
मग एकदा पावसाळ्यात - (अगदी नेमकं सांगायचं तर १६ सप्टेंबरला) - मोईजवळून जात असताना उतारावरच्या झाडीतून वर डोकावणारा एका झाडाचा हिरवा डोलारा छोट्याछोट्या पिवळ्या फुलांनी बहरलेला दिसला. लांबून फुलांची ओळख पटेना म्हणून वाहत्या पाण्याच्या कडेकडेने खाली उतरत झाडाच्या बुंध्यापर्यंत पोचलो. वर पाहिलं, तर बाकी झाडांच्या दाटीतून काहीच दिसेना. फुलं फक्त वरच्या भागातच होती. खालून पानं मात्र दिसत होती. संयुक्त, पाच ते सात पर्णिका असलेली आणि बकुळीच्या पानांसारखी हलक्या लाटालाटांची ठेवण असलेली. खाली पिवळ्या, सुकलेल्या फुलांचा खच पडला होता. शिंबाधारी कुळातली (Fabaceae/pea family) फुलं. ती सगळी फुलं, पानं मनात एकत्र झाली आणि महाजन सरांच्या पुस्तकातला बिबळ्याचा/ बीजाचा फोटो डोळ्यासमोरच आला एकदम. मग खात्री करून घेण्यासाठी तिथेच पडलेला दगड घेऊन झाडाच्या भेगाळलेल्या खोडावर एक हलका ओरखडा काढून ठेवला. साधारण तासाभराने टेकडी फ़िरून परत येताना तो ओरखडा बघितला, तर त्यामधून रक्त वाहात असावं असा लाल रंगाचा ओघळ आलेला! हात लावून पाहिलं, तर हातही लालेलाल रंगून निघाला. (झाडाला दुखवून) आमची Confirmatory test झाली होती. हा होता बीजा/ बिबळा/ बिवळा/ Indian Kino tree. Fabaceae कुळातल्या ब-याचशा फुलांना papilionaceous म्हणजे फुलपाखरांसारख्या ठेवणीची म्हणतात. बिवळ्याची फुलेही papilionaceous असतात. निदलपुंजातून (sepal) डोकावणारा एका मोठ्या पाकळीचा बावटा (Banner/ standard), तिच्या तळाशी दोन छोट्या पाकळ्या (keels) आणि keelsच्या दोन्ही बाजूंना दोन पंखांसारख्या पाकळ्या (wings). फुलांच्या कडा चुरगळल्यासारख्या दिसणा-या. बीजाच्या फुलांवर उडालेली मधमाशांची झुंबड लांबूनही कळत होती.
हा फुलांचा बहर जेमतेम दोन आठवडे असावा. फुलं येऊन सुकली आणि झाड पुन्हा ओळख दखवेना झालं. एखादा महिना मधे गेला आणि बीजाची झाडे गोल, चपट्या, पंखधारी बियांनी लगडली. ऑक्टोबर महिन्यात टेकडीवर फिरताना पावलोपावली बीजाची झाडे ओळख देऊ लागली. इतकी झाडं इथे आहेत हे यापूर्वी लक्षातही आलं नव्हतं. वावळासारखी याचीही बी खातात, पण याच्या बी वर कडक झालेलं शिरांचं जाळं असल्याने ती वावळासारखी सहजपणे सुटी होत नाही.
बीजाचं वनस्पतीशास्त्रीय नाव Pterocarpus marsupium. Pteron म्हणजे पंख आणि carpus म्हणजे बी. Marsupium चा अर्थ होतो पिशवी. कांगारूसारख्या पोटाला पिशवी असलेल्या प्राण्यांच्या वर्गालाही marsupium म्हणतात. बिवळ्याच्या पाकळ्या त्याच्या निदलपुंजाच्या पिशवीतुन बाहेर पडल्यासारख्या दिसतात. मग marsupium चा संबंध या निदलपुंजाच्या पिशवीशी असावा, की बी भोवती असणा-या पंखवाल्या पिशवीशी?
या झाडाबद्दल माहिती घेत असताना आणखी एक गोष्ट समजली, हा मधुमेहावर, पोटाच्या विकारांवर आणि अन्य ब-याच आजारांवर अत्यंत गुणकारी आहे. याच्या लाकडापसून तयार केलेला पेला पाण्यात टाकून ते पाणी प्यायलं तर तेही गुणकारी असतं....बीजाच्या पंखधारी बिया मला थेट लहानपणात घेऊन गेल्या....आमच्या घरी पूर्वी असा एक पेला होता. माझी आजीने काशी-हरिद्वार की कुठूनसा आणलेला हा लाकडी पेला आमच्या घरी माठात टाकलेला असायचा. पाण्याची चव बदललेली नसे, पण पाणी तांबूससर झालेलं असायचं. आम्ही मंतरलेलं पाणी म्हणुन ते प्यायचो. बहुतेक तो बिवळ्याच्या लाकडाचाच पेला असावा. आता हा ऍमेझॉनवरही मिळतो आहे - विजयसार tumbler म्हणुन!! विजयसार हेही बिवळ्याचंच नाव. फक्त लाकुडच नाही, तर याचा रक्तवर्णी डिंक (kino), पानं, फुलं सगळ्याचाच काही ना काही औषधी उपयोग आहे.
- अश्विनी केळकर
-------------------------------
बीजा/ बिबळा/ बिवळा/ बीजसार/ विजयसार/ बन्धुकवृक्ष/ Indian Kino tree
Pterocarpus marsupium
