हे मोठे नवल अहो लाजविला पारिजात की कुटजे

हे मोठे नवल अहो, लाजविला पारिजात की कुटजे

रूपाली भोळे  

एखादी वनस्पती तिच्या सुगंधानं आपल्याला आकर्षून घेते. ती नेमकी कुठली हे शोधणं, तिला निरखणं, तिच्या अंगाखांद्यावरील प्राणी, पक्षी, किटक बघणं, तिच्या आजुबाजूला असणाऱ्या छोट्या वनस्पती, वेली, गवत कुठली? त्यांचं एकमेकांशी नातं काय असेल?  त्यांची नावं काय असतील? हा सगळा प्रवास अतीशय आनंदी आणि उल्हासीत करणारा असतो.

मार्च महिन्यात दहावीची बोर्डाची परीक्षा सोपी जावी म्हणून आम्ही मायलेकी संध्याकाळी टेकडी चढायचो. मेंढशिंगीवरून जरा डावीकडे सरळ सरळ सरळ गेलो की हा येणारा सुगंध आमची पुढची वाट ठरवत होता. एका स्पॉटनं लक्ष वेधून घेतलं. शिंदीचं मोठं होऊ पाहणारं झाड आणि आजुबाजूला दोन-तीन तेंदूची झाडं आणि त्यांच्या मध्ये ही पांढरी चाफ्यासारखी फुले असणारी चार-पाच झुडूपवजा झाडे. पांढऱ्या कुड्याची.

फुले पाच पाकळ्यांची. काहींच्या फुलांच्या मध्यभागी पिवळसर रंग दिसत होता तर काहींच्या नाही. या फुलांच्या कळ्या खुपच देखण्या वाटत होत्या. कळीमधील प्रत्येक पाकळी एकमेकांत अडकून म्हणण्यापेक्षा गुंफून तयार झालेला छोटासा पिळ. ही भिरभिरणी उलगडताना, फुलताना आतील सुगंधाचा खजिना आसमंत मोहरून टाकतो. न दिसणाऱ्या सुगंधाने कुठलाही गूगल मॅप नसताना आम्हाला कुड्यापर्यंत पोचायला मदत केली. वर्षभरात कुडा मार्च ते पुढील काही दिवस, सप्टेंबर आणि पुढे फुललेला दिसला.

लांब देठ असलेले हे फुलांचे गुच्छ संध्याकाळच्या उन्हात आसमंतात आपलं स्थान अधोरेखीत करत होते. कुड्याची उभं राहयची जागा म्हणजे सुर्योदय आणि सुर्यास्ताची कोवळी उन्हं त्याला झेलता यावी अशीच होती. त्याचं अस्तित्व, सौंदर्य - शांत, स्थीर, सौम्यपणा प्रवाहीत करत होतं. त्याचं खोड फिकट तपकिरी. पानांची रचना तर फारच कोरीव. फांदीवर अगदी समोरासमोर मांडणी. पानं मोठी, पसरट, टोकदार, लंबवर्तुळाकार.

एखाद्या चेहऱ्याचं सौंदर्य दागिन्यांमुळे अजून उठून दिसतं तसंच पानंही त्याच्या ठसठशितपणे असणाऱ्या शिरांमुळे आणि उपशिरांमुळे अधिकच प्रभावी वाटत होती. पानांची ठेवण गुरांच्या कानांप्रमाणे लोंबती वाटली. बकऱ्यांना कुड्याची पानं खातांनाही पाहण्यात आलं.

फुलांत दोन स्त्रीकेसरांचे बिजांडकोश स्वतंत्र, सुटे असतात. त्यामुळे फळ बनताना एकाच फुलातून दोन शेंगा निर्माण झाल्यासारख्या वाटतात. गंमत म्हणजे त्या सुरुवातीला एकमेकींना जोडलेल्या असतात, असा उल्लेख श्री. द. महाजनांच्या आपले वृक्ष या पुस्तकात सापडतो. कालिदासाच्या मेघदूतात आषाढस्य प्रथमे दिवसे..  म्हणजेच पावसाळ्याच्या सुरुवातीला मेघाला खुश करून पांढऱ्या सुगंधी फुलांचा गुच्छ अर्पण करणे ही कल्पना अतिशय काव्यमय आहे असेही महाजन सर म्हणतात.

पांढऱ्या कुड्याला आयव्हरी ट्री, ईस्टर ट्री अशी नावं आहेत. बोली भाषेत कुडा, तत्सम आणि संस्कृतात कुटज. यांच्या बियांना आयुर्वेदात इंद्रजव म्हणतात. आयुर्वेदात ही वनस्पती अतिशय महत्वाची मानली जाते. तिचे अजून एक शास्त्रीय नाव Holarhhena antidysenterica आहे.. नावातच अॅंटी डिसेंटरीका असल्याने पोटाच्या विकरांवर आणि औषधानमध्ये या वनस्पतीचा वापर होतो.  

कुड्याच्या शेंगांची, फुलांची पावसाळ्यात भाजी करतात. कुड्याच्या पानांच्या पत्रावळीवर पोळ्याला बैलांना जेवण वाढतात. कुड्याच्या शेंगांची भाजी हा त्यातील एक जिन्नस असतो, असा उल्लेख डॉ. राणी बंग यांच्या गोईण या पुस्तकात आहे.

आला पोळियाचा सण,
आणल्या कुडाच्या शेंगा,
आणा कुडियाच्या पाना,
बैलाले जेवाले सांगा |

----------------------------------------------------------------

 ईस्टर ट्री, कुरसी ट्री

शास्त्रीय नाव: Holarhhena  pubescens

कुळ Apocynaceae

मराठी नाव :  कुडा, कूटज