.. तव्हा बोरी बाभयीच्या आले अंगावर काटे

 

..टेकडीवर नांदणारा निसर्ग नेहमीच धुंदीत असतो, त्याची रूपं पालटतांना पाहणं अवर्णनीय वाटतं. निष्पर्ण झाडं.. त्याला फक्त लगडलेली फळं-फुलं, कुणाला फक्त चमकदार पालवी.. सकाळच्या उन्हात अजून ठसठसून उठून दिसणारी, कुणाच्या फांद्यांच्या टोकावर आलेली फक्त फुलं, कुणाची लाल जर्द पालवी, तर कुणाच्या निष्पर्ण फांद्या आकाशाकडे झेपावणाऱ्या, कुणी फक्त फळ, बिया घेऊन उंच उतारावर उभा.. आणि जमिनीवर पाल्याचे आच्छादन.. फाल्गुनात तापणाऱ्या जमिनीला शांत करण्याच्या नादात.. 

तर पक्षी गवतात शिरून अन्न मिळवणाऱ्या पक्ष्यांनी आपल्या बैठका मोह, आपटा यांच्या डोक्यावर थाटल्या. काही चिमणी वर्गातील पक्षी गवताच्या बिया मिळवण्याच्या प्रयत्नात, टिटव्यांचे आवाज आणि पाकोळयांची फडफड आता जाणवायला लागली.

Indian Silverbill (शुभ्र कंठाची मुनिया)

Indian roller, चास 

इथल्या प्रत्येक गोष्टीला चित्र म्हणावं की संगीत? दरवेळी त्याच चौकटीत पण दरवेळी सादरीकरण निराळंच..

“पेटारा (Mountain gadenia) फुलला असेल का गं अश्विनी?” असं म्हणून आम्ही दोघी त्या दिशेने चालू लागलो. शहराच्या तसं जवळ उतारावर हे एक झाडांचं एक बेट म्हणूया.. तिथलं तेंदुसारखं आबनुसाचं झाड कधीचंच बोलावत होतं. त्याच्या भेटीत शेजारच्या जाळीतील करवंद आणि करवंदाच्या पानांसारखंच काहीतरी.. वाघाटी की गोविंदी? ..

आम्ही भसभसा चालत त्या झुडूपाकडे वळलो. वाघाटी लाल-तांबूस आणि पांढऱ्या फुलांनी बहरली होती. काटेरी झाडीतील फुलोरा, पक्ष्यांची कुजबूज, चाहूल आणि सूर्यास्त .. सुखावणारं  सगळं. चढत्या फाल्गुनात जाळीतील शीतल छाया अनुभवावी की सुगंध पोटात गच्च साठवावा की आकाशाकडे पाहून फुललेलं ते रुपडं डोळ्यात साठवावं, अशी आमची स्थिति होती. 

वाघाटी तिची लालतांबूस पांढरी फुले लेऊन आकाशासारखी विस्तीर्ण पसरलेली. बागडत, हसत, खेळत करवंदाच्या जाळीत हुंबावर, हरणदोडीसह अडकलेली. तिची पांढरी तांबूस फुले आकाशाच्या रंगाशी एकरूप झालेली. 

वाघाटीचं शास्त्रीय नाव Capparis Zeylanica L, Caper या शब्दापासून capparis या शब्दाची व्युत्पत्ती, म्हणजे बागडणार, उड्या मारत चढणारं.. लॅटीन भाषेत बकरीचं, मेंढयाचं पिल्लू (लॅम्ब),

जमिनीपासून एखाद मीटर सरळ वाढलेलं खोड, नंतर फाटे फुटून वेलासारखं. आजूबाजूच्या झाडोऱ्यावर रांगलेलं. यातून निर्माण होणाऱ्या जाळीमुळे सरपटणाऱ्या प्राण्यांना, पक्ष्यांना, सशांना सुरक्षित वाटत असावं. 

टोकदार पेन्सिलीने वीस ते तीस अर्ध गोल एका बिंदूत एकत्र आणल्याप्रमाणे फुलांचे पुंकेसर आणि बिजांडकोष एका देठावर उंच असा. 

फुले पानाच्या बगलेत, फुले उमलताना पांढरी नंतर गुलबट जांभळी होतात, चार सुटसुटीत पाकळ्या, जांभळ्या-गुलाबी रंगाचे असंख्य पुंकेसर, फांदीवर प्रत्येक ठिकाणी दोन काटे आणि त्यातून बाहेर आलेली साधी अंडाकृती छोटी पाने, पानाच्या मागच्या बाजूला मुख्य शिर ठसठशीत . . वाघाच्या नखांप्रमाणेकाटे असल्याने वाघाटी नाव पडल्याचा उल्लेख सापडतो.

वाघाटीचे  रुपडे साठवून आठवड्याने परत फळांचे फोटो घेण्यासाठी धावलो . . थंबकलो . . आणि धक्काच बसला.

वाघाटी, करवंद, आबनुसाच्या जाळीचा मागमूसही नव्हता, जवळजवळ वर्षभरापासून येथील विविधता आम्ही टिपत होतो, या भेटीत राडारोडा टाकून टेकडीवर सपाटीकरण केलेले दिसले. या जाळीवर कित्येक पक्षी, खारी, ससे यांचा वावर आम्ही निरखला होता.

आषाढी एकादशीला वाघाटीच्या कोवळ्या फळांची भाजीवर उपास सोडण्याचा प्रघात आहे, कदाचित अशा प्रथा या कित्येक वनस्पती आणि त्यावर अवलंबून असणारे जीव यांच्यासाठीच असाव्या का? भाबड्या श्रद्धेने या वनस्पतीचे रक्षण केलं असावं पण वाढत्या शहरीकरणात ती कापली, दाबली गेली.

कदाचित माणसाच्या अशा पद्धतीच्या निष्ठूर वर्तनामुळेच तर काही झाडांच्या अंगावर काटे येत असतील का, अशी कल्पना बहिणाबाईंनी एका कवितेत केली असावी का?

 

राड्यारोडयाला ओरबाडून वाघाच्या नखांची वाघाटी येत्या श्रावणात हिरव्या धुंदीत उफाळून येईल का? वाघाटीच्या जाळीतून जाणवलेल सूर्यास्ताचं चित्रं आणि संगीत मला परत अनुभवता येईल का?

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

शास्त्रीय नाव : Capparis zeylanica  L.
कुळ: Capparaceae
स्थानिक नावे: वाघाटी, गोविंदी, व्याघ्रनखी, वाअंगुटी, गोविंदफळ 

रूपाली भोळे 
११ एप्रिल २०२१ 
proopalee@gmail.com