सोन्याचा काळा कंद

 

टेकडीवर दूरवर एक चारोळीच(Buchanania cochinchinensis) झाड आहे, त्याचं काळं मजबूत खोड पालकंड वेलीने(Cissus repens) वर चढायला वापरलंय. त्याच्या रुंद पांनामुळे आणि रचनेमुळे सावली दाट पडते, उन्हाळ्याच्या शेवटी किंवा मे च्या शेवटी या वेलीला कोवळी रंगीत पाने फुटतात.

पालकंड वेल

 

जमिनीवर अचानक उगून आलेली शेवळं, गोल-अंडाकृती आकाराच्या दगडांच्या खोबणीतील मातीच्या थंडाव्यामुळे उगून आलेले मालकांगुणी सारख्या असंख्य वेलिंचे धुमारे या सावलीत हे अंगण सजवत असतात. या अंगणातील याच दिवसातील पिवळ्या चांदण्याचा सडा पहाटे उमलुन येतो, अगदी जमिनीला टेकलेली, देठ नसलेली, पाच पाकळ्यांची, आकाराने बोरापेक्षाही लहान फुले पाहून आधी खूप आश्चर्य वाटलं. 

काही ठिकाणी पाने नव्हतीच, पण जिथे होती ती खूप लहान अंदाजे वीतभर किंवा बोटभर, लव असणारी दिसली, किंचित मोठ्या पानांना लव नव्हती आणि फुलेही नव्हती. पानं टोकदार, घड्या असलेली, ताठ भाल्यासारखी उभी आणि पानांच्या पायाशी वाहिलेली ही पिवळी धम्म फुलं. संपूर्ण वनस्पतीची रचना अशी वाटत होती की खूप खोलवर भक्कम आधार असावा.

तज्ञांनी ती काळी मुसळी (Curculigo orchoides) असल्याचं सांगितलं, “काळी मुसळी” का म्हणत असावे बरे? ‘हिरवी’ टोकदार रेषांची ताठ पाने, आणि ‘पिवळी’ फुले, मग काळा रंग कुठे असावा? गमक त्याच्या आधारात सापडलं. सोबत खुर्प घेऊन निघालो, एवढी सुंदर फुलं बागेत लावू या, हाही उद्देश होताच, खोदून पहिलं, मातीचा गंध ओलसर वाटू लागला, वीतभर खोदल्यावरही शेवट दिसेना कंदाचा काळा रंग दिसू लागला, मुसळासारखा लांबच लांब जाड, मांसल खोलवर रूतलेला काळं आवरण असलेला कंद.

या कंदाचे अनेक औषधी उपयोग वाचनात आलेत, मुसळीची काळी मुळे शक्तिवर्धक असून वातविकार, पित्तविकार, मधुमेह इत्यादींवर उपयुक्त असतात. अतिसारावर ताकात मूळ उगाळून देतात.

Curculin म्हणजे चवीला गोड असणार आणि पदार्थांची गोडी वाढवणारं (Sweetener). Curculigo ला चीन देशात अनेक वेगवेगळी नावं आहेत. एकल शाकार मूळ (Only thatch root), भू-ताड (ground palm) किंवा ब्राह्मणी जिनसेंग ही नावं त्याच्या दिसण्यावरून, उपयोगांवरून आणि त्याच्याशी संबंधीत असलेल्या इतिहासावरून पडली असावीत. त्यातला ‘एकल शाकार मूळ’ हा शब्द या वनस्पतीच्या आकाराचं वर्णन करतो. एकल या शब्दात मूळ एकटंच असतं, त्याला फार फाटे फुटलेले नसतात असा जसा सरळसरळ अर्थ आहे, त्याचप्रमाणे परिणामकारकतेच्या बाबतीत, सेवन करणाऱ्याला शक्ती प्रदान करण्याच्या बाबतीतही ते एकमेव आहे, असा अर्थ निघू शकतो, शिवाय त्याचं पान दिसायला छताच्या शाकारणीच्या गवतासारखं असतं. आणि त्याचं मूळ म्हणजेच कंद हा त्या वनस्पतीतला औषधी भाग आहे, म्हणून एकल शाकार मूळ. जमिनीच्या लगत अगदी जमिनीला चिकटून वाढतं, त्याचं पान ताडासारखं वर आलेलं असतं म्हणून भू-ताड. 

तर ब्राह्मणी जिनसेंग नावाशी एक ऐतेहासिक गोष्ट निगडीत आहे. इसवीसनानंतर आठव्या शतकात टॅंग वंशातला  मद्यपी आणि वासनांध सम्राट शांगझांग आजाराने खूपच अशक्त झाला होता. वेगवेगळे उपचार करूनही गूण येईना, म्हणून अजून कुणाला काही उपचार माहित असल्यास कळवावे, अशी दवंडी पिटण्यात आली. सिल्करूटच्या व्यापार मार्गावरून पश्चिमेकडून म्हणजेच भारतातून काही ब्राह्मण वैद्य तेव्हा तिथे आलेले होते. त्यांनी सम्राटाची अवस्था बघून त्याला काळ्या मूसळीचं चाटण दिलं. शिवाय ते कसं करतात, ते शिकवून नियमित सेवन करायला सांगितलं. काही दिवसांनी सम्राटाची प्रकृती केवळ बरी नाही, तर आधीपेक्षाही ठणठणीत झाली. आपल्या चिरतारूण्याचं रहस्य कुणाला कळू नये, म्हणून सम्राटानं हे औषध करायची कृती गुपीत ठेवली. पण काही वर्षांनंतर झालेल्या हल्ल्यांमध्ये जसा दरबारी खजिना लुटला गेला, तशी अनेक गुपीतंही उघड झाली, आणि या औषधीविषयी जनसामान्यांना कळलं. जिनसेंगच्या अनेक प्रजातींपैकी एक आणि ब्राह्मण वैद्यांनी त्याचा उपयोग कसा करतात ते दाखवलं म्हणून ब्राह्मणी जिनसेंग हे नाव पडलं. या वनस्पतीपासून तयार केलेलं औषध मर्दानगी ताकद वाढवत असल्याचा दावा करत असल्यामुळे ते गुपीत असणं, केवळ काही विशेषतः उच्च वर्गांसाठी राखीव असणं हे संदर्भ आहेत. 

टेकडीवरील निरीक्षणात काळ्या मुसळीला फळे किंवा बिया दिसून आल्या नाहीत. तिची उगवण फक्त सावलीत, तसेच भुसभुशीत जमिनीत झालेली प्रकर्षाने जाणवली. दमट आणि ओलावायुक्त परिसरात तिची वाढ होतं असावी. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             टेकडीवर रांगेत लावेलेल्या उंदीरमारीच्या (Gliricidea) सावलीतही ती छान पसरली आहे. काळ्या मुसळी चे निरीक्षण करताना या भुसभुशीत परिसरात नानेटा साप, गोम, ई सरपटणारे प्राणी प्रथमच वर्षभरात आढळून आले. 

Wolf spider जातीच्या कोळयाची मादी आपली अंड्याची पिशवी मिरवतांना दिसून आली. अश्विनी म्हणते त्याप्रमाणे नम्र झाल्याशिवाय निसर्गाची खरी ओळख आणि त्याचे कंगोरे दिसत नाहीत हेच खरं!

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

शास्त्रीय नाव: Curculigo Orchiodes, Curculigo ensifolia, Hypoxis orchiodes

Common Name: golden eye grass, xian mao, black musali

कुळ: Hypoxidaece (Star graas family)

मराठी: काळी मुसळी, मुसली कांदा

 

 

#tekadi