जीवदात्री, सुमंगला, सुजीवंती!

टेकडीवरच्या माळावर एक लेकुरवाळी बाभूळ आहे. कोतवाल (Drongo), चास (Indian Rollar), बुलबुल, धानचिमण्या वगैरे छोटी मंडळी तिच्या अंगाखांद्यावर कायम किलबिलत असतात. सुगरणी तिथे दरवर्षी खोपे बांधतात. कधीतरी तिथे अगदी शांतता असते कारण बाभळीच्या शेंड्यावर एखादी कापशी घार सावजाची टेहळणी करत बसलेली असते. ही जागा तिच्यासाठी Vantage point असते. अगदी मोक्याची जागा. आसपासचा केवढातरी परिसर तिच्या टेहळणी टापूत येतो. या बाभळीच्या शेजारी आणखीही मंडळी आहेत. एक मोईचं झाड वाढतंय, थोडी टणटणी वाढली आहे, आणि बाभळीला बिलगून वर वर चढत एका वेलीने बाभळीच्या माथ्यावर आपला संसार मांडला आहे. ही वेलही बाभळीसारखीच लेकुरवाळी आहे. मुंग्या, अफिड्स, सनबर्ड्स, वेगवेगळे कीटक, फुलपाखरं, त्यांच्या अळ्या - असा सगळा गोतावळा तिच्याबरोबर नांदतो. ही हरणदोडी! आणखी एक देखणी वेल. बाभूळ आणि ही हरणदोडीची वेल या सख्ख्या मैत्रिणी आहेत. "चंद्रिके गं सारिके गं - बरी हायस नव्हं?" अशी एकमेकींची मायेने विचारपूस करत एकमेकींच्या गळ्यात गळे घालून नांदतात. टेकडीवर आणखीही कुठे कुठे ही हरणदोडी बाभळीच्या, खैराच्या, चारोळीच्या झाडांच्या आधाराने, आपला पसारा आटोक्यात ठेवून गुण्यागोविंदाने राहाते. हरणदोडी ही बहुवर्षायु woody climber आहे. वेलीच्या खोडाच्या आकारावरून वेल बरीच जुनी आहे ते कळतं, पण तिचा पानांचा पसारा मात्र त्यामानाने आटोपशीरच. टेकडीच्या पायथ्याशी पाषाण-NDA रस्त्याकडेला रामनगर कॉलनीच्या गेटसमोर एका तारेच्या कुंपणावरही ही वेल पसरली आहे. बहुदा बरेच वर्षांपासून आहे. त्या वेलीच्या दाट, गार सावलीत एका चांभारदादांनी आपलं दुकान थाटलं आहे! एकदा त्या वेलीच्या फळांचे फोटो काढायला गेलो, त्यावेळी तिच्या पानावर blue tiger फुलपाखराची अळी शांतपणे चरताना दिसली - milkweed प्रकारची (म्हणजे पान/ देठ/ खोड तोडल्यास चीक येणारी) वेल असल्याने  tiger आणि crow जातीची फुलपाखरं हरणदोडीच्या आसऱ्याला असतात (host plant). 

  

अतिशय गुणी, देखणी असूनही कोणाला फारशी माहिती नसलेली अशी ही वेल आहे. साधारण एप्रिल - मे मधे वेलीवर कळ्यांची झुंबरं लटकू लागतात आणि पुढे बरेच दिवस ही वेल फुलत राहाते. तजेलदार हिरव्या-पोपटी रंगाची, एकमेकींना जोडलेल्या जाडसर पाच किंवा सहा पाकळ्यांची, अगदी एखादा सेंटीमीटर आकाराची हरणदोडीची फुलं विलक्षण सुंदर दिसतात. जडावाची पाचुफुलं! umbel म्हणजेच छत्रीच्या आकाराच्या गुच्छात ही फुलं येतात. फुलाच्या मध्यभागी पुंकेसर-स्त्रीकेसरांच्या जागी नुसतेच खडे जडवल्यासारखे दिसतात. ही या Asclepiadaceae कुळातल्या फुलांमधली एक अनोखी रचना असते. ती म्हणजे, या फुलांच्या पुंकेसरांत सुट्या परागकणांऐवजी एकमेकींना बारीक धाग्याने जोडलेल्या दोन परागपिशव्या असतात. परागीभवन करणारा कीटक फुलावर बसतो, त्यावेळी पिशव्यांना जोडणारा धागा कीटकाच्या पायात अडकतो आणि त्याच्याबरोबर दोन्ही परागपिशव्या आतले परागकण वाया न जाता निगुतीने दुसऱ्या फुलाकडे पोचत्या होतात (कशी गुणाची बाय ती हरणदोडी!) स्त्रीकेसरात दोन बीजांडकोश असल्याने फळेही एका देठावर जोडीने येतात. फळांवर, पानांवर छान मऊ लव असते. फळे उकलतात त्यावेळी आतल्या चंदेरी केसांच्या म्हाताऱ्या वाऱ्यावर तरंगत दूरदूर जातात. 

 

 

निलिमा जोरवरांच्या रानभाज्यांच्या पुस्तकात या फुलांच्या भाजीची कृती दिलेली आहे. त्यांनी तर ही फुलं सलाडसारखी वापरतात असंही दिलं आहे. दक्षिणेकडे हिच्या कोवळ्या पानांची भाजी करतात. बंगालात हिला ’जुकती फूल’ म्हणतात आणि ही फुलं तिथे बाजारात विकायलाही येतात!. या जुकतीच्या फुलांचा उपयोग तिकडे भाज्यांच्या स्ट्यु्ला किंचित कडवट चव येण्यासाठी करतात

 (https://www.euphorhea.com/2018/03/sukto-with-jukti-phool.html ). 

फुलांची भाजी आणि फुलं घालून केलेला स्ट्यु हे दोन्हीही माझ्या ’एकदा करून बघायचं आहे' च्या यादीत आहेत.  हरणदोडीची संस्कृत नावं तर कमालच - हेमजीवन्ती, हेमक्षीरी, हेमलता, हेमपुष्पी, हेमवल्ली, हिमवती, जीवदात्री, सुमंगला, सुजीवंती, क्षुपडोडमुष्टि, मधुरसा, मधुस्रव, शाकश्रेष्ठ, शार्ङ्गेष्टा, सुमङ्गला, स्वर्णजीवा, स्वर्णलता.....आणखी कितीतरी. यातले हेम, स्वर्ण या शब्दांचा संबंध हिच्या पाना-खोडातल्या पीतवर्णी चिकाशी आहे. हिला शाकश्रेष्ठाही म्हणलंय. पोषणमूल्य भरपूर असणारी ही भाजी आहे. हिचं आणखी एक मजेशीर नाव म्हणजे नाकशिंकणी- sneez wort! हरणदोडीच्या मुळ्यांचा रस नाकात गेला तर शिंका येतात (म्हणे) म्हणुन ही नावं. हरणदोडी या नावामागचं काय कारण असावं ते मात्र कळत नाही. महाजन सरांच्या पुस्तकात दिलंय की हिची जोडीने येणारी फळं हरणाच्या शिंगांसारखी दिसतात, म्हणून हरणजोडी वरून हिचं नाव हरणदोडी पडलं असावं. ...हिरवागार हरणटोळ साप आणि ही हिरव्यागार फुलांची हरणदोडी यांच्या नावातल्या ’हरणाचा’ हिरव्या रंगाशी संबंध असावा का? 

मुळ्या, पानं, फुलं सगळ्याचे खाद्य आणि औषधी उपयोग असणारी; मुंग्या, फुलपाखरं, पक्षी - सगळ्यांचा गोतावळा सांभाळून असणारी; शिवाय स्वतःचा संसारही टुकीनं, नीटनेटका करणारी ही हरणीबाई सध्या तिचा जडावाच्या पाचूफुलांचा हिरवा साज ल्याली आहे. आधाराच्या वृक्षांवरही तिने मखमली पानांची पाखर घातली आहे. हरणवेलीचं हे प्रसन्न रूप आणि परिसंस्थेतलं तिचं महत्वपूर्ण स्थान अनुभवलं की जीवदात्री, सुमंगला, सुजीवंती अशी तिची नावं किती अर्थवाही आहेत हे जाणवतं; आणि हे परिसरवैभव टिकवून ठेवणं किती आवश्यक आहे, हे ही.

-अश्विनी केळकर

--------------------------------

हरणदोडी/ हरणवेल

Botanical name: Dregea volubilis (Drege हा जर्मन वनस्पतीतज्ञ होता, तर volubilis म्हणजे twining/ आधाराभोवती गुंडाळत वर चढणारी)

Family: Asclepiadaceae (Milkweed family)

-------------------------------

#tekdi

रानभूल..

 निसर्गाची स्वतःची एक समाजव्यवस्था आहे. आमची टेकडी ही व्यवस्था डोळसपणे उलगडून दाखवत असते. लहान मोठी झुडुप, बलाढ्य वेली, वृक्ष, एकमेकांवर अवलंबून असणारे असंख्य जीव यांनी मिळून ही व्यवस्था तयार झाली आहे. 

इथे मोठ्या वृक्षासोबतच वाळलेलं पान, ओबडधोबड वाटणारा दगड, आणि जमीन पोखरून माती खाली वर करणारी मुंगी हे क्षुल्लक वाटणारे घटक तितकेच या व्यवस्थेत महत्वाचे ठरतात. वाळलेला पाचोळा, लहान मोठ्या बारीक सारिक फांद्या, वाळलेलं गवत (biomass) यांचा जमिनीवर तयार झालेला थर नवीन येणाऱ्या रोपांना पोषक ठरतो. टेकडीवर दाट झाडीत पाय टाकल्यावर हा थर पायांना किंचित स्पंज सारखा जाणवतो. पावसाचा जरासा शिपका टाकळा, अनेक प्रकारची गवत, शतावरी, ब्राह्मी यांना हिरवं करून जातो.

पावसाळ्याच्या सुरुवातीला दगडांच्या खोबणीत अनेक वर्ष सुरक्षित राहिलेल्या करांदे (Dioscorea bulbifera), करटुले(Momordica dioica) यांचे कंद जोमाने वाढू लागतात.  मोर, टिटव्या, टकाचोर पावलागणिक आवाज देत असतात. काही वेली सरपटणाऱ्या प्राण्याप्रमाणे झाडाच्या खोडात पाय रोवून वर, वर, अजून वर करत चारोळी, मोह, पळसासारख्या मोठ्या वृक्षांच्या माथ्यावर जाऊन बसल्या आहेत.

कुठली वेल हे बघायला आम्ही त्या वृक्षांच्या खाली उभ्या राहतो. माना वर ताणून वेलीची पानं, फुलं शोधू लागतो. त्या वृक्षाच्या खोडावर वाढलेली बुरशी आणि बुडाशी आलेले जंगली सुरणाचे मुकुट निरखतो, मध्येच धामणाची(Grewia tilifollia) ,शिंदीची(Phoenix sylvestris) एक दोन फळं तोंडात टाकतो, रानातील हा बदल निरखण्यात आम्ही भुलतो, आणि काळ वेळाच माप विसरून हा बदल साठवत  चालू लागतो. 

हिला जरा मोकळं हवं असतं, म्हणजे झाडा झुडपांची फारशी गर्दी नकोय, जमिनीला किंचित उतार आणि अधेमधे दगड, बाजूला असलेल्या खैराच्या अंगावर चढण्याचा तिचा विचार असावा. शोधाशोध केल्यावर तीचं नाव या भुलनवेल असल्याचं लक्षात आलं.  

पाने चमकदार, आधी पानेच दिसली, अंडाकृती, मोठी, जाड, जणू काही जमिनीवर समांतर अशी मांडली आहेत की काय. स्पर्श केला तर मेणचट थर असल्यासारखं जाणवलं, पानांची मांडणी सुबक, देठ अगदी छोटासा, कोवळ्या फांदीला दोन्ही बाजूला समोरासमोर रचलेली. कोवळ्या फांदीला, पानांच्या कडेला पांढरी लव. शेंडयावरील कोवळी पाने जरा उभी राहिलेली, जणू किंचित उभं राहून उत्सुकतेने बघत होती.

तिची नाजुक गुलबट जांभळसर फुलं पानाच्या बेचक्यातून वर डोकावत होती, फुलं अतिशय लहान, अगदी नखभरही नसावीत. फुलांचे गुच्छ आणि दांडे छत्रीच्या घेराची आठवण करून देतात. फुलांच्या आजूबाजूला कीटक, छोट्या माशा दिसून आल्या. वेलीची मुळं मुख्य खोडा पासून फुटून आडवी, तिला पसरायला आधार देताना दिसली. 

गेल्या वर्षीही याच जून च्या पहिल्या आठवड्यात तिची विशेष उपस्थिती जाणवली होती. पण पावसाळ्या नंतर शोधाशोध करून नेमकी कुठे होती ते सापडेना, त्यामुळे फळं/ किंवा बिया मिळाले नाहीत. या वर्षी पावसाळ्याच्या सुरुवातीला तिची उपस्थिती दोन ते तीन ठिकाणी जाणवली.

मिलिंद गिरधारी यांनी घेतलेले भुलनवेलीच्या फळाचे छायाचित्र 

भुलवून टाकणं हे तर तिचं वैशिष्टय वाटत होतंच, पण भुल देणारी भुलनवेल, ‘ज्यानं ती ओलांडली त्याला रानभुल होते, तो रानात एकसारखा भटकत राहतो, त्याचं दिशेच ज्ञान काही काळ नाहीसं होतं, त्याच्या सोबत असणाऱ्यानाही रानभूल होते, रानभूल का होत असावी? या वेलीत शुद्ध हरपणारा किंवा गुंगी आणणारा गुण असावा, त्याचा प्रभाव उतरेपर्यंत तो एकसारखा रानात भटकत असतो.’ असा उल्लेख प्रसाद हिरूरकर आपल्या ‘भुलनवेल’ या पुस्तकात करतात.

अधिक माहिती घेतल्यावर ही वेल आयुर्वेदात औषधी मानली गेली आहे.. दमा, संधिवात, सोरायसिस सारख्या त्वचा विकारांवर गुणकारी असल्याचं वाचनात आलं. या वनस्पतीची औषधांसाठी मुद्दामहून लागवड केल्याचही वाचनात आलं.

भुलनवेलीचं शास्त्रीय नाव Vincentoxicum rotundifolia, Tylophora rotundifolia,

Vinco-toxicum मुळ लॅटिन भाषेत, to overcome or subdue with poison,

Tylophora हा शब्द मुळ ग्रीक भाषेतून आला आहे.  Tylo म्हणजे गाठ, आणि phora म्हणजे आधार देणारं, वजन धरून ठेवू शकणारं.

Rotundifolia म्हणजे गोलाकार पानांचं. Knot किंवा गाठ याचा संदर्भ अजून तरी मिळाला नाही.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com 

 

 

निळावंती

कालच  चैत्राली चांदोरकर यांनी पर्यावरण दिनानिमित्ताने लिहिलेल्या पोस्टमधे महाजन सरांची मुलाखत वाचली. त्यात त्यांनी महावेलींबद्दल सांगितलं आहे. "शहरातील उद्यानांमध्ये तसेच टेकड्या व रहिवासी क्षेत्रातील वृक्षारोपण होताना, महावेल दिसेनासे झाले आहेत. टेकड्यांवरही वेलांचे प्रमाण नगण्य आहे. प्रत्यक्षात जंगलात वृक्षांएवढेच महावेलांना महत्व आहे. महावेल ही एक परिसंस्था आहे. वेलींशिवाय उद्यान परिपूर्ण होऊ शकत नाही. महावेल जंगलाला एकसंघ ठेवण्याचे महत्वाचे काम करतात. कीटक, मुंग्या, पक्षी, भुंगे वेलांवर अवलंबून असतात...." 

हे वाचल्यावर टेकडीवरच्या निळावंतीला -एका महावेलीला- भेटल्यावाचून राहावेना. 

गेल्यावर्षी नोव्हेंबर डिसेंबरच्या सुमारास टेकडीच्या DRDO च्या बाजूच्या दाट झाडीत आडवंतिडवं घुसून, मोरांची चाहूल घेत हिंडताना एक अनोळखी वेल भेटली. एक मोठ्या २५-३० मीटरच्या घेऱ्यातल्या सगळ्या झाडांना तिने हिरवं आच्छादन घातलं होतं. एका झाडावर ती इतकी दाट होती, की त्या आधारावर एक घरटंही वसलं होतं. ही एक महावेल (Liana) होती. ठळक शिरा असणारी, लांबट, त्रिदली पाने, त्यातलं मधलं पान सममित आकारात तर कडेची दोन असममित. जराशी पळसाच्या पानांची आठवण करून देणारी. रूपालीला पळसवेलीचं भारी प्रेम. तिला टेकडीवर पळसवेल सापडली म्हणून आनंद झाला. मी मात्र संभ्रमावस्थेत. नंतर बरेच दिवस तिकडे फिरकलो नाही. तिचा माग ठेवायचं राहून गेलं.

मार्च महिन्यात जरा हिरवाई कमी झालेली असताना आम्ही त्या भागात पुन्हा एकदा गेलो. त्या भागात दोन पाण्याच्या वाटा आहेत. आता पाणी वहात नव्हतं, पण तरी मातीचा ओलावा जाणवत होता. आजुबाजूच्या बदलांच्या नोंदी घेत आम्ही  त्या सुकलेल्या ओहोळाच्या कडेकडेने उतरत होतो. वावळ आणि पिळुकवेलीवर फुलोरा दिसत होता, फेट्र्यावर कळ्या आलेल्या दिसल्या, वसंताची चाहूल जाणवू लागली होती. ग्लिरीसीडियाही फुलला होता. ग्लिरीसीडिया च्या जांभळ्या-गुलाबी तु-यांच्या गर्दीत जरा वेगळ्या आकाराच्या, नाजूक कळ्यांच्या निळ्या तुऱ्यांकडे लक्ष गेलं. पानगळ सुरू झालेल्या साताठ झाडांवर तेच तुरे. सगळे उंचीवर. एकही जवळून पाहाता येईना. झाडाच्या तळाशी निळ्या फुलांचा खच पडलेला. ही डिसेंबरात पाहिलेल्या त्याच महावेलीची फुलं, हे कळलं, पण तिची त्रिदली पानं मात्र सगळी गळून गेलेली होती. फॅबेसी म्हणजे घेवडा, वाटाण्याच्या कुळातली ही फुलं होती. किंचित जांभळ्या छटेच्या निदलपुंजातून (Sepal) डोकावणारा निळसर जांभळा बावटा (Banner/Standard), तिच्या तळाशी दोन निळ्याशार छोट्या पाकळ्या (keels) आणि keels च्या दोन्ही बाजूंना दोन पंखांसारख्या निळ्या-जांभळ्या पाकळ्या (wings). लांबचलांब तु-यांवर वरच्या बाजूला छोट्याछोट्या होत गेलेल्या नाजुक नाजुक कळ्यांमुळे तर ही निळावंती आणखीनच खुलून दिसत होती. निळ्या रंगाची भूल काही वेगळीच असते.

 

यथावकाश या निळ्या रानभुलीची नावं कळली -Pueraria tuberosa असं बोटॅनिकल नाव असणारी ही वेल Indian Kudzu, घोडवेल, भुईकोहळा, बेंद्री वेल, भूकुष्मांड, दारी, विदारीकंद अशा अनेक नावांनी ओळखली जाते. याचे कंद कोहळ्यासारखे गोल म्हणून भुईकोहळा किंवा भूकुष्मांड. याचे गोडसर चवीचे कंद घोड्यांना खाऊ घालतात म्हणून ही घोडवेल किंवा गजवाजीप्रिया (इथे गजही आहे, म्हणजे हत्तींनाही खायला घालत असावेत का?). 

p.c.. Milind Giridhari

p.c. Vasant Kale

याबद्दल माहिती मिळवत गेलो तर खजिनाच सापडत गेला. याच्या मुळांचा रस अथवा सुकवलेली मुळे दारूचे व्यसन सोडवण्यासाठी वापरतात!! याच्याच एका जपानी भाऊबंदाच्या -  Pueraria montana च्या मुळांपासून काढलेला स्टार्च जपानी आणि चिनी खाद्यप्रकारात पूर्वापार वापरतात. अमेरिकेत ही वेल १९३० च्या सुमारास जमिनीची धूप थांबवण्यासाठी आणि पशूखाद्य म्हणुन लावली गेली आणि हिने तिथे धुमाकूळ घातला. तिथे ही वेल भसाभस वाढते आणि झाडांना व्यापून संपवून टाकते. तिथे ही invader ठरली आहे. त्याबद्दल वाचताना एका ठिकाणी एक मजेशीर नोंद आढळली: "Stems, leaves, flowers and starch from the root can all be used in cooking. In Asia the flowers and roots are used medicinally. The flowers are quite exquisite, but don’t let its beauty fool you; it’s “the vine that ate the South America” so eat it before it eats your landscape." :)

तर महाजन सरांची मुलाखत वाचून आज सकाळीच या निळावंतीला भेटायला गेलो. 

हिच्या फुलांचा बहर केव्हाच संपला आहे, शेंगा येऊन गळून गेल्या आहेत आणि हिने पुन्हा तिथल्या सगळ्या झाडांना हिरव्या पांघरुणात लपेटून घेतलं आहे. नवे फुटवे जमिनीवरून धावत आजूबाजूच्या नव्यानव्या झाडांना कवेत घ्यायला धावू लागले आहेत. नवी रोपेही तयार होत आहेत. इथे या निळावंतीबरोबर एक मधुवंतीही गळ्यात गळे घालून आहे - द्राक्षवेल (Ampelocissus latifolia) किंवा रानद्राक्षाची वेल हिच्याबरोबरच आडवीतिडवी पसरली आहे. मधुर वासाच्या, चुटुक लाल रंगाच्या रानद्राक्षाच्या फुलांचे घोस निळावंतीच्या अंगाखांद्यावर झुलत आहेत. (ही सुद्धा महावेल (Liana) आहे.) या हिरव्या मंडपाखाली एक गूढरम्य वातावरण आहे. भिजलेल्या पाचोळ्याचा ओला वास, झाडांची दाटी, झाडांभोवती वेटोळे घेत वर गेलेल्या वेली, त्यांची एकमेकांभोवती सर्पिलाकार गुंडाळालेली जाडसर खोडं, जमिनीवरून धावणारे कोवळे फुटवे, असंख्य पक्ष्यांच्या अपरिचित बोली...शिवाय जवळच कुठेतरी मोराची चाहूल! इथे जवळच कुठेतरी मोराची रातथाऱ्याची जागा असावी. 

रानद्राक्ष

रानद्राक्ष

जमिनीवरून धावणारे घोडवेलीचे फुटवे

टेकडीवरच्या रानात या घोडवेल, द्राक्षवेलीबरोबरच गूळवेल (Tinospora cordifolia), पालकंड वेल (Cissus repens), मालकांगुणी (Celastrus paniculatus), कावळी (Cryptolepis buchanani), महाळुंगी (Argyreia cuneta), गुंज (Abrus preercatorius) अशा बहुवर्षायु आणि कितीतरी वर्षायु वेली नांदत आहेत. टेकडीचं वैभव असणा-या या वेली-महावेली आणि त्यांच्या परिसंस्था टिकून राहोत आणि बहरोत ही आजच्यापर्यावरणदिनाच्या निमित्ताने प्रार्थना!

- - अश्विनी केळकर

(घोडवेलीच्या कंदांची प्रकाशचित्रे श्री वसंत काळे आणि श्री मिलिंद गिरिधारी यांच्याकडून साभार)