रानभूल..

 निसर्गाची स्वतःची एक समाजव्यवस्था आहे. आमची टेकडी ही व्यवस्था डोळसपणे उलगडून दाखवत असते. लहान मोठी झुडुप, बलाढ्य वेली, वृक्ष, एकमेकांवर अवलंबून असणारे असंख्य जीव यांनी मिळून ही व्यवस्था तयार झाली आहे. 

इथे मोठ्या वृक्षासोबतच वाळलेलं पान, ओबडधोबड वाटणारा दगड, आणि जमीन पोखरून माती खाली वर करणारी मुंगी हे क्षुल्लक वाटणारे घटक तितकेच या व्यवस्थेत महत्वाचे ठरतात. वाळलेला पाचोळा, लहान मोठ्या बारीक सारिक फांद्या, वाळलेलं गवत (biomass) यांचा जमिनीवर तयार झालेला थर नवीन येणाऱ्या रोपांना पोषक ठरतो. टेकडीवर दाट झाडीत पाय टाकल्यावर हा थर पायांना किंचित स्पंज सारखा जाणवतो. पावसाचा जरासा शिपका टाकळा, अनेक प्रकारची गवत, शतावरी, ब्राह्मी यांना हिरवं करून जातो.

पावसाळ्याच्या सुरुवातीला दगडांच्या खोबणीत अनेक वर्ष सुरक्षित राहिलेल्या करांदे (Dioscorea bulbifera), करटुले(Momordica dioica) यांचे कंद जोमाने वाढू लागतात.  मोर, टिटव्या, टकाचोर पावलागणिक आवाज देत असतात. काही वेली सरपटणाऱ्या प्राण्याप्रमाणे झाडाच्या खोडात पाय रोवून वर, वर, अजून वर करत चारोळी, मोह, पळसासारख्या मोठ्या वृक्षांच्या माथ्यावर जाऊन बसल्या आहेत.

कुठली वेल हे बघायला आम्ही त्या वृक्षांच्या खाली उभ्या राहतो. माना वर ताणून वेलीची पानं, फुलं शोधू लागतो. त्या वृक्षाच्या खोडावर वाढलेली बुरशी आणि बुडाशी आलेले जंगली सुरणाचे मुकुट निरखतो, मध्येच धामणाची(Grewia tilifollia) ,शिंदीची(Phoenix sylvestris) एक दोन फळं तोंडात टाकतो, रानातील हा बदल निरखण्यात आम्ही भुलतो, आणि काळ वेळाच माप विसरून हा बदल साठवत  चालू लागतो. 

हिला जरा मोकळं हवं असतं, म्हणजे झाडा झुडपांची फारशी गर्दी नकोय, जमिनीला किंचित उतार आणि अधेमधे दगड, बाजूला असलेल्या खैराच्या अंगावर चढण्याचा तिचा विचार असावा. शोधाशोध केल्यावर तीचं नाव या भुलनवेल असल्याचं लक्षात आलं.  

पाने चमकदार, आधी पानेच दिसली, अंडाकृती, मोठी, जाड, जणू काही जमिनीवर समांतर अशी मांडली आहेत की काय. स्पर्श केला तर मेणचट थर असल्यासारखं जाणवलं, पानांची मांडणी सुबक, देठ अगदी छोटासा, कोवळ्या फांदीला दोन्ही बाजूला समोरासमोर रचलेली. कोवळ्या फांदीला, पानांच्या कडेला पांढरी लव. शेंडयावरील कोवळी पाने जरा उभी राहिलेली, जणू किंचित उभं राहून उत्सुकतेने बघत होती.

तिची नाजुक गुलबट जांभळसर फुलं पानाच्या बेचक्यातून वर डोकावत होती, फुलं अतिशय लहान, अगदी नखभरही नसावीत. फुलांचे गुच्छ आणि दांडे छत्रीच्या घेराची आठवण करून देतात. फुलांच्या आजूबाजूला कीटक, छोट्या माशा दिसून आल्या. वेलीची मुळं मुख्य खोडा पासून फुटून आडवी, तिला पसरायला आधार देताना दिसली. 

गेल्या वर्षीही याच जून च्या पहिल्या आठवड्यात तिची विशेष उपस्थिती जाणवली होती. पण पावसाळ्या नंतर शोधाशोध करून नेमकी कुठे होती ते सापडेना, त्यामुळे फळं/ किंवा बिया मिळाले नाहीत. या वर्षी पावसाळ्याच्या सुरुवातीला तिची उपस्थिती दोन ते तीन ठिकाणी जाणवली.

मिलिंद गिरधारी यांनी घेतलेले भुलनवेलीच्या फळाचे छायाचित्र 

भुलवून टाकणं हे तर तिचं वैशिष्टय वाटत होतंच, पण भुल देणारी भुलनवेल, ‘ज्यानं ती ओलांडली त्याला रानभुल होते, तो रानात एकसारखा भटकत राहतो, त्याचं दिशेच ज्ञान काही काळ नाहीसं होतं, त्याच्या सोबत असणाऱ्यानाही रानभूल होते, रानभूल का होत असावी? या वेलीत शुद्ध हरपणारा किंवा गुंगी आणणारा गुण असावा, त्याचा प्रभाव उतरेपर्यंत तो एकसारखा रानात भटकत असतो.’ असा उल्लेख प्रसाद हिरूरकर आपल्या ‘भुलनवेल’ या पुस्तकात करतात.

अधिक माहिती घेतल्यावर ही वेल आयुर्वेदात औषधी मानली गेली आहे.. दमा, संधिवात, सोरायसिस सारख्या त्वचा विकारांवर गुणकारी असल्याचं वाचनात आलं. या वनस्पतीची औषधांसाठी मुद्दामहून लागवड केल्याचही वाचनात आलं.

भुलनवेलीचं शास्त्रीय नाव Vincentoxicum rotundifolia, Tylophora rotundifolia,

Vinco-toxicum मुळ लॅटिन भाषेत, to overcome or subdue with poison,

Tylophora हा शब्द मुळ ग्रीक भाषेतून आला आहे.  Tylo म्हणजे गाठ, आणि phora म्हणजे आधार देणारं, वजन धरून ठेवू शकणारं.

Rotundifolia म्हणजे गोलाकार पानांचं. Knot किंवा गाठ याचा संदर्भ अजून तरी मिळाला नाही.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com