कान्हाळाची राई/ Myristica Swamps

लाखो वर्षांपासून हा अधिवास अस्तित्वात आहे. अगदी डायनोसोर होते, तेव्हापासून. 

झाडांना फुलं यायला सुरुवात झाली आणि सपुष्प वनस्पतींचा वंश पृथ्वीवर नांदू लागला, तेव्हापासून.

भूस्तरांच्या उलथापालथी होत लाव्हारसापासून दख्खनच्या पठाराचा जन्म झाला, त्याच्याही आधीपासून.

Myristica swamp! गोड्या पाण्याचा, दलदलीचा, दाट हिरव्या जंगलाने झाकलेला अधिवास. Myristica ही सपुष्प वनस्पतींच्या म्हणजे angiosperm च्या Magnoliid वंशातील, Myristicaceae कुळातील एक प्रजाती. पृथ्वीवर जन्माला आलेल्या पहिल्या सपुष्प वनस्पतींचा हा वंश. आपलं जायफळ हे myristica प्रजातीतील. Myristica swamp मधे इतर वृक्षांबरोबर जायफळाच्या कुळातले वृक्ष प्रामुख्याने आढळतात.

लाखो वर्षांपासून निरनिराळ्या आपत्तींना यशस्वीपणे तोंड देत तगून राहिलेला हा अधिवास आज जवळजवळ ९०% संपून गेला आहे. काही थोडे तुकडे पश्चिम घाटात आणि अंदमान - निकोबार मध्ये शिल्लक राहिले आहेत. 

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 'कान्हाळाची राई' ही महाराष्ट्रात उरलेली एकमेव Myristica swamp आहे. दिवाळीत ही अद्भुतसुंदर राई पाहायला मिळाली. 

भाताच्या शेताच्या कडेकडेने, बांधावरून तोल सांभाळत राईजवळ पोचायचं, तिथे पायातले शूज उतरवून, चप्पल किंवा फ्लोटर्स घालून किंवा अनवाणीच स्थानिक माहितगाराबरोबर राईत जायचं. राईतुन दहा वाटांनी पाणी बाहेर धावत असतं. त्यातल्याच एका ओहोळाचा हात धरून राईत जायचं. 

पाण्यातून चुबुक चुबुक आवाज करत आत जाताजाता आपण अंधाऱ्या, गूढ वातावरणात प्रवेशतो. इथले तपकिरी शेवाळी बुंध्यांचे वृक्ष सूर्यप्रकाश मिळवण्यासाठी एकमेकांशी स्पर्धा करत उंचच उंच वाढत जातात. बारमाही वाहणाऱ्या पाण्यात टिकून राहाण्यासाठी त्यांच्या बुंध्यातूनच असंख्य मुळांचे पाय फुटतात. हे मुळांचे पाय तिरके वाढून जमिनीत घुसतात आणि झाडाला आधार देतात. इथल्या Gymnocrantha canarica (Kanara nutmeg) च्या जमिनीखाली आडव्या वाढणाऱ्या मुळांना जमिनीवर येणारे उभे फुटवे फुटतात. जमिनीवर काही उंचीपर्यंत वाढून, यु टर्न घेऊन ही Knee roots पुन्हा जमिनीत घुसतात आणि झाडाला आधार देतात. झाडाला आधार देण्याबरोबरच ऑक्सिजनचा पुरवठा करण्यासाठी त्यांच्यावर रंध्रे असतात. सतत पाण्याखाली असणाऱ्या इथल्या जमिनीतील ऑक्सिजनच्या अभावामुळे मुळांमध्ये घडून आलेलं हे अनुकूलन (adatptation). 

Knee roots of Gymnocrantha canarica

                                                 

जमिनीतून वर येऊन पुन्हा खाली वळलेले knee roots

मोठ्या प्रमाणात आढळणारा जायफळाचा आणखी एक भाऊबंद म्हणजे Myristica fatua. याचं नावच Magnificent Nutmeg! कसलं भारी ना? याच्या फळाच्या टणक फळ आवरणाच्या आत आणखी एका लालभडक, चिवट आवरणाच्या आत बी असते. जशी जायफळाच्या आत जायपत्री असते, तशी ही रामपत्री. या रामपत्रीसाठी इथले खेकडे ही फळं आपल्या बिळात खोल नेतात. लाल रामपत्री खातात आणि बिया तशाच ठेवतात. बऱ्याच बिया तिथेच रुजतात.   

रानजायफळ

जायफळाच्या भाऊबंदांच्या जोडीला इथे रानबिब्बा (Holigarna arnottiana), वेत (Calamus pseudotenuis), धेड उंबर (Ficus hispida), भेर्ली माड (Caryota urens), सरळसोट झाडांच्या बुंध्यांवर नाजूक चिवटपणे चढलेल्या बेंदर्लीच्या वेली (Pothos scandens) ही मंडळीही दिसली. 

Myristica swamp हा अनेक उभयचरांचा अधिवास आहे आणि त्याबरोबरच, त्यांच्यावर जगणाऱ्या भक्षक प्राणी-पक्ष्यांचाही. आम्ही राईत हिंडत असताना एका blue eared kingfisharने दर्शन दिलं. इथे तिबोटी खंड्या, म्हणजेच oriental dwarf kingfisher ही हजेरी लावतो ही माहितीही कळली. 

कान्हाळाच्या राईच्या एका बाजूला प्रचंड प्रमाणात रबर लागवड झाली आणि राईतलं पाणी कमी झालं. पूर्वी कमरेइतक्या पाण्यातून चालावं लागे, तिथे आता जेमतेम घोट्याच्या वर पाणी असतं. पूर्वी इथे दिवसाही अंधार असे. आता प्रकाशाचे कवडसे जमिनीपर्यंत येतात. गेल्या वर्षी २.५९ हेक्टर क्षेत्राच्या या कान्हाळाच्या राईला ’जैविक विविधता वारसा स्थळ (biodiversity heritage site)’, म्हणून राज्य सरकारची मान्यता मिळाली. स्थानिकांनी राईला देवराई म्हणून जपले आहेच, शिवाय तिच्या संवर्धनासाठीही ते प्रयत्न करत आहेत. रबराचे मळे, भातशेती, काजूच्या बागा, सुपारीच्या बागा, या सगळ्यांच्यामधे कान्हाळाची राई जीव मुठीत धरून जगते आहे. तिने आजवरच्या सगळ्या नैसर्गिक उत्पातांना तोंड दिलं पण या आपत्तीपुढे मात्र ती हतबल झाली आहे. तिच्या संवर्धनासाठी योग्य प्रयत्न झाले नाहीत, तर हा प्राचीन वारसा आपण गमावून बसू. 

- अश्विनी केळकर 

 

बेंदर्ली वेल

अधिक वाचनासाठी: 

https://www.natureinfocus.in/western-ghats-on-the-edge/the-primitive-swamp-forests-of-the-western-ghats

यात एक छोटीशी documentary आहे, जरूर बघा.

Crabs and Myristica seeds:

https://www.jstor.org/stable/43831721

Floristic study:

https://www.researchgate.net/publication/356186756_Studies_on_Northernmost_Myristica_Swamp_Ecosystem_in_Western_Ghats_at_Bambarde-Hewale_Maharashtra_India