दिवस आणि रात्रीच्या सीमेवरचा, सोहळा चांदणं फुलण्याचा!

 

दिवस आणि रात्रीच्या सीमेवरचा,
सोहळा चांदणं फुलण्याचा!

--रूपाली भोळे 

आमच्या टेकडीवर एक आजोबा रहातात. त्यांच्या झोपडीच्या पूर्वेकडे मोईचं बन आहे. मोईच्या बनात अधुनमधून आपटा, खैर. आणि ही जागा विशेष लक्षात रहाते, ती लाल-तांबड्या आईन्यामुळे. मोईची झाडं आता पसरून त्यांचा विशिष्ट घेर जाणवू लागलाय. एका ठिकाणी तर चारपाच जणींनी एकत्र येऊन त्यांच्या फांद्या जमिनीकडे टेकवून त्यांचा घुमट किंवा डोम तयार केलाय. पावसात, उन-वाऱ्यांत सुरक्षितपणे त्याच्या आत राहता येईल असा. आम्हाला भूलवणारे मोरांचे आवाज कादाचित इथूनच येत असावेत. मोईच्या बुडाशी वासनवेली, द्राक्षवेली, अनेक प्रकारची गवतं, रानभेंडी यांचंही अस्तित्त्व अनेक पक्ष्यांच्या, किटकांच्या पुढील पिढ्यांना संरक्षित करताहेत. काही ठिकाणी मोईच्या पानांना चाळणी प्रमाणे छिद्रे दिसत आहेत.

मोईचं बन 

जून महिन्यात टेकडीवर गेलो होतो तेव्हा एका मोईच्या झाडाला वेढलेली एक वेल का कोण जाणे पण लक्षात राहिली. तशी तिची आणि माझी पहिली ओळख गेल्या वर्षीच झाली होती, 

लहान बाळाच्या हाताच्या तळव्याएवढी पानं, त्यावर जणू छान कोरीव मेंदी काढल्याप्रमाणे ठळक जांभळ्या रेषा. आजोबांच्या झोपडीला पाठ करू उभं राहिलं आणि डावा हात सरळ आणि उजवा काटकोनात वळवून उभं राहिलं की बरोबर हाताच्या टोकांच्या दिशेनं या दोन वेली सापडतात.   

या वेलीचा किंचित पांढरट खोडाचा पीळ मोईला घट्ट बिलगून होता, विळखा म्हणता येईल असा.   

वेलीच्या फांद्या जांभळ्या, बारीक, शिडशिडीत. मोईला बिलगून, घट्ट वेढून सरासरा चढली असेल वेल, असं वाटत होतं. ही वेल फांजीची वेल म्हणून मला माहित होती. याच्या पानांच्या वड्या करतात, भाजी करतात, म्हणून ही माहित होती.

पानांची मांडणी एका आड एक दिसून आली, फुले आलेल्या वेलीची पाने तशी आकाराने लहान वाटली, बदामाच्या आकारासारखी, पाने आणि कोवळ्या फांद्या किंचित लवयुक्त दिसल्या. पानांना मध्यातून  घडी घातली असल्याप्रमाणे अर्धवट मुडपलेली, स्पष्ट जांभळी मुख्य शीर. 

पानांवर काही बारीक काळे केसांसारखे तंतू दिसून आले होते. पण ते काय असेल हे काही लक्षात येत नव्हतं. नेहमी जाता-येता तिची ख्याली-खुशाली विचारून पुढे जायचो.  तिचं खोड, फांद्या, पानं, पानांवरची बारीक नक्षी डोळ्यात साठवायचो. पण काही केल्या फुलं काही दिसेच ना, सकाळी आम्ही जेव्हा जायचो, तेव्हा सगळी फुलं कोमेजून गेलेली, कधी दिसतील हिची फुलं?

. मध्येच ऑगस्टच्या सुरुवातीला डावीकडच्या वेलीवर अजून असंख्य केसांसारखे तंतु पानांना चिटकलेले दिसून आले 
,वेगळीच बुरशी दिसतेय अस काहीसं वाटू लागलं, 

उजवीकडच्या दुसऱ्या वेलीवर मात्र काही कळ्या दिसून आल्या. पण फुलं नाहीच.

नंतर कधीतरी कळलं, हिचंच दुसरं नाव म्हणजे - सांजवेल, म्हणजे संध्याकाळी उमलणारी.

मग ठरवंल, संध्याकाळी जाऊन बघूया.

संध्याकाळी आम्ही टेकडीवर पोचलो, तेव्हा साधारण सहा वाजले असावेत. सांजवेलीला अनेक कळ्या लगडलेल्या होत्या. आणि कळ्यांच्या टोकांवर अनेक बारिक-बारिक किडे, माश्या बसलेल्या दिसत होत्या. कळ्यांच्या अवती- भवती रेंगाळत होत्या.   

 Golden Tortoise Beetle  

कळ्या अजून फुलण्याची काही चिन्हं दिसत नसल्यामुळे, अश्विनीला म्हटलं, ‘चल, तोवर ती केसाळ तंतु असलेली वेल बघून येऊ या’. थोड्या अंतरावरची ती वेल आम्ही बघायला निघालो. निट निरखून पाहिल्यावर लक्षात आलं, की पानांवर मागे जे काळे तंतू दिसून आले होते, ते खरं तर सोनेरी कासवकिड्यांचे कोष (Golden Tortoise Beetle) होते. त्यांच्या खालून कासवकिडे येऊन पानं गट्टम करत होते.    

आम्ही हात लावल्याबरोबर ते दोन-तीन साकव किडे खाली पडले, जणू काही त्यांनी मेल्याचं सोंग केलं. ह्या कासवकिड्यांना प्लास्टिकसारखं ट्रान्सपरंट पांढरं वलय होतं आणि मध्ये पेरभर लांबीचे कासवकिडे. कासवकिड्याच्या समूहाने सबंध वेलीची पानेच्या पाने कुरतडून खाल्ली होती ,

दरम्यान दुसऱ्या वेलीवरची फुलं आता फुलली असतील म्हणून आम्ही परत उजव्या वेलीकडे निघालो. आणि लांबूनच आम्हाला मोठ्ठीच्या मोठी, टप्पोरी, पांढरी फुलं दिसू लागली. हे सगळं दृश्यच एवढं विलक्षण होतं की, आजुबाजूचा संधीप्रकाश, भवतालातले वेगवेगळे रंग, आकाशाच्या विविधरंगी छटा, पक्ष्यांची गाणी, खाली-वर होत जाणारी क्षितीजरेषा ह्या सगळ्यांनी मिळून जणू ती वेल तयार झाली आहे, असंच भासत होतं. आम्ही वेलीजवळ जाऊन पोचलो. वेलीवर काही फुलं फुललेली होती, पण काही मात्र अजून कळ्याच होत्या. एका टपोऱ्या कळीकडे आम्ही निरखून पाहू लागलो. आमच्यासारखेच कळीच्या आजुबाजूला दबा धरून बसलेले छोटे छोटे किटक, माश्या ती कळी उमलण्याची वाट पहात होत्या. आणि . . 

.

 . . आणि त्या स्वर्गिय क्षणाच्या आम्ही साक्षिदार झालो. आमच्या डोळ्यांदेखत ती इवलिशी कळी हळूहळू उमलत गेली आणि तिचं एका देखण्या, टप्पोऱ्या, डौलदार फुलात रुपांतर झालं. सृष्टीचा हा नयनमनोहर चमत्कार आम्ही थेट बघत होतो, प्रत्यक्ष ! मग अजून एक, अजून आणखी एक. एका पाठोपाठ एक कळ्या उमलत होत्या, अंधुक होत चाललेल्या वातावरणात गर्द, दाट हिर्व्या पानांच्या पार्श्वभूमीवर पांढरा रंग परीघ वाढवत दिसू लागला. एकेक फुल फुलू लागताच संपूर्ण आसमंत त्या फुलांच्या मंद मादक वासानं सुगंधीत होऊ लागला. आणि एकेक फुल जसंजसं उमलायचं तसंतशी फुलाच्या आतल्या मधावर डल्ला मारायला आजुबाजू्च्या किड्यांची फौज फुलाच्या घेऱ्यात भस्सकन शिरायची. जादूने भरलेला-भारलेला सोहळा आपल्या डोळ्यांनी, नाकांनी किती टिपू आणि किती नको, असं आम्हा दोघींना झालं. टेकडीनं आम्हाला हा सुखाचा क्षण बहाल केला होता, तो आम्ही आयुष्यभर विसरू शकणार नाही. आपण राहतो त्या परिसरात एवढ्या अमूल्य गोष्टी आहेत, केवळ काही पावलं चालून जाताच सृष्टीचा हा चित्तचक्षुचमत्कारिक सोहळा आपण आस्वादू शकतो, अनुभवू शकतो - याचंच अप्रूप वाटत राहतं.

 

निसर्गानं प्रछन्नपणे मांडलेल्या या उत्सवाला पुन्हा अनुभवण्यासाठी दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी पावलं आपसूकच टेकडीकडे वळली. संध्याकाळ खरंतर होऊन गेली होती, कालच्यापेक्षा जरासा उशिरच झाला होता. बरीचशी फुलं तर उमलूनही गेली असतील. आम्ही पटापटा टेकडी चढू लागलो. पायाशी येणाऱ्या दगड-धोंड्यांची तमा न बाळगता, चिखल, राडा-रोडा तुडवत कशातरी आम्ही एकदाच्या वेलीपर्यंत पोचलो. आणि उमलणारी फुलं बघतबघत शांत झालो.

 

सांज, संध्याकाळ म्हणजे दिवस आणि रात्रीला जोडणारा काळ, उजेड आणि अंधार यांच्यामधला पुल. सांज जसजशी ढळत जाते, रात्रीच्या अंधाऱ्या चादरीवर एकेक चांदणी चमकू लागते. एकेक करता करता सगळं आकाश चांदण्यांनी फुलून जातं. रात्र हळूहळू उमलू लागते. संध्याकाळी सांजवेलीवर फुलं उमलतात नी वाऱ्यासोबत त्यांचा सुगंध आकाशाला जाऊन भिडतो. रात्रीच्या वेळी आकाशात चांदण्या फुलण्याचा प्रवास सांजवेलीच्या फुलण्यापासूनच तर सुरु होत नसावा?   

 ---------------------------------------------------------------------------------------------

शास्त्रीय नाव: Rivea hypocrateriformis, Convolvulus hypocrateriformis

कुळ: Convolvulaceae

Midnapore Creeper, Commom night glory, कल्मीलता

स्थानिक नावे: मराठी: फांग, फांजी, तमिळ: मुसुटाईकोडी बुधीकीराई, कानडी: बोड्डी कुरा

Hypocrateriform:  hypo म्हणजे खालच्या बाजूला, आत, crater म्हणजे bowl वाडग्या सारखं आणि form म्हणजे आकार. जुन्या ग्रीक भाषेतल्या शब्दावरून हे नाव तयार झालेलं असून त्याचा ढोबळमानानं अर्थ वाडग्यासारख्या आकाराखाली आधारासाठी नळीसारखा भाग असतो, अशी फुलं.   

या सदाहरित वेलीची पाने आणि कोवळे शेंडे भाजी साठी वापरतात, तर मुळे आणि बिया, खोड  औषध म्हणून त्वचा विकार, डोकेदुखी, खोकला अशा अनेक विकरांवर गुणकारी असल्याचे वाचनात आले.

 

रूपाली भोळे, proopalee@gmail.com

15 ऑगस्ट 2021