पैचान कौन!

 तसं पाहिलं तर झाडं ओळखण्याच्या बाबतीत आम्ही अजून प्राथमिक पायरीवर आहोत. एखादया झाडाची ओळख पटली नाही की त्याच्या पानाफुलांची, खोडाची, फांद्यांची निरीक्षणं लिहून काढायची, फोटो काढायचे, पुस्तकं आणि वेबसाईटी धुंडाळून त्याची ओळख शोधायची, आणि नाहीच जमलं तर आमच्या वनस्पतीतज्ञ मित्रमैत्रिणींकडे, गुरूंकडे धाव घ्यायची यातून आम्ही टेकडीवरचं वानसवैविध्य समजून घेण्याचा प्रयत्न करत आहोत. टेकडी वाचणं, समजुन घेणं आणि त्यातून शिकणं हा फार म्हणजे फारच मजेचा आणि आनंदाचा उद्योग आहे. प्रत्येक टेकडीभेट आमच्या ओंजळीत एकतरी साक्षात्काराचा क्षण टाकत असते :)

’झाडं ओळखण्याच्या बाबतीत आम्ही अजून प्राथमिक पायरीवर आहोत’ हा साक्षात्कार आम्हाला घडवला तो टेकडीवर मुबलक आढळणा-या, पण बरेच दिवस ओळखीची एकही खूण न दाखवणा-या एका झाडाने. दरवेळी आम्ही त्याच्यापाशी जायचो, पानाचे फोटो काढायचो, वर्णनं लिहायचो - पाने साधी आहेत, एकांतरीत आहेत, देठापाशी गोलाकार आणि टोकाला रुंद आहेत, पानांच्या खालच्या बाजूस मऊ लव, मध्यशीर फुगीर आणि लालसर, देठही लालसर, खोडाची साल सुटी होऊन खोडावर पांढरट चट्टे दिसत आहेत, खोड पेरूसारखे आहे, पानांना कसलाही वास नाही...अशी सगळ्या प्रकारची वर्णनं लिहून झाली. गूगल लेन्स वापरून शोध घेतला, महाजन सरांच्या पुस्तकात शोधलं. (शेवटी कुकसाहेबांच्या पुस्तकातही शोधायचा प्रयत्न केला - पण त्यात कसं शोधावं तेच कळेना :D ). खोडाची साल निघते आहे, तर सालईचा भाऊबंद असेल का अशा (अडाणी) शंकेने एकदा त्याच्या खोडावर सापडलेला डिंक आणि सालही जाळून पाहिली - नाकपुड्या फुलवत काही सुगंध वगैरे येतोय का ते पाहिलं - पण नुसताच जळका वास.    

ज्ञानेश्वरीत म्हणलं आहे, "तरी जाणिजे झाड फुलें। का मानस जाणिजे बोलें॥" - फुलांवरून झाडाची ओळख होते आणि बोलण्यावरून अंतरंगाची. वनस्पतीशास्त्रातही, वनस्पतीचं कुळ (Family) हे त्याच्या फुलाच्या रचनेवरून ठरतं. (सारख्या रचनेची फुलं येणारे वृक्ष, वेली, झुडुपं एकाच कुळातली असतात.) हे झाड काही अद्याप फुलायला तयार नव्हतं आणि आपली ओळख द्यायला तयार नव्हतं. 

मग सप्टेंबर मध्ये, फुलपाखराचे फोटो काढण्याचे अयशस्वी प्रयत्न चालू असताना, रुपालीने थोड्या अंतरावरचं एक बहरलेलं झाड दाखवलं. कमरेपर्यंत वाढलेलं गवत तुडवत आम्ही झाडाजवळ पोचलो. सोनसळी रंगाच्या बारीक बारीक फुलांचे झुपके प्रत्येक पानाच्या बेचक्यातुन फुलले होते. पाकळ्या नसलेल्या छोट्या फुलांचे आणि कळ्यांचे गेंद, आणि नुकतीच आलेली हिरव्या रंगाची पंखवाली फळं.  ..भराभर फायली ओपन झाल्या..आणि साक्षात्कार झाला - हा तर धावडा!  कॉम्ब्रेटेसी.. अर्जुन-आईनाच्या कुळातलं झाड..पंखवाल्या बिया! मग पानांकडे लक्ष गेलं...तर दुसरा साक्षात्कार झाला - इतके दिवस जे झाड आपल्याला ओळख देण्यासाठी झुलवतंय, ते हेच लालसर देठांच्या पानांचं झाड! ...तरी जाणिजे झाड फुलें!! 

महाजन सरांच्या पुस्तकात तीन प्रकारच्या धावड्यांची माहिती आहे - धावडा (Anogeissus latifolia), महाधावडा (Anogeissus acuminata) आणि रेशम धावडा (Anogeissus sericea). टेकडीवर आढळतो तो Anogeissus latifolia- रुंद पानांचा धावडा! हा पुण्यातल्या सगळ्याच टेकड्यांवर मोठ्या प्रमाणात आढळतो. याचा डिंक गमघट्टी किंवा घाटी गम म्हणुन ओळखला जातो. डिंकाचे अनेक उपयोग आहेत - विशेषतः कापड उद्योगात आणि स्फोटकांच्या उद्योगात बाईंडर म्हणून. अनेक पेयांमध्ये हा डिंक emulsifier आणि stabilizer म्हणून वापरला जातो. तसेच पॉलिमर आणि पेट्रोलियअम उद्योगातही. बाभळीच्या डिंकासारखाच हा डिंकही खाद्य पदार्थात वापरला जातो. राणी बंग लिखित ’गोईण’ मधे याच्या सालीचे, डिंकाचे, बुंध्याचे पारंपरिक उपयोग दिलेले आहेत. यातल्याच एका लोकगीतात, लक्ष्मणाने सीतेला वनात सोडल्यावर त्या निबीड वनाचे वर्णन करताना ’येन-धावडे स्वर्गाला जाती - ससे खोडाशी दडती’ अशा ओळी आहेत. त्या लोकगीतातला, स्वर्गाची उंची गाठणारा धावडा काही इथल्या परिसरात अद्याप आढळला नाही. इथली सगळी धावडे मंडळी बेताच्या उंचीची आहेत.     

धावड्याला बंगालात चकवा म्हणतात. आम्हालाही याने ’पैचान कौन’ म्हणत इतके दिवस चांगलंच चकवलं होतं. आम्हाला हसायला आलं ... धावडाही पानापानांत फुललेल्या फुलाफुलातुन हसत उभा होता!  

- अश्विनी केळकर

------------------------------------------

धावडा : Anogeissus latifolia

Family: Combretaceae 

इतर नावे: Button tree, Indian gum tree, धौया, धौरा, इंद्रवृक्ष, धवल, धुरंधर. 

फुलांचे, पानांचे आणि खोडाचे वर्णन वर दिलेले आहेच. 

फळे: पिवळसर तपकिरी, पंखवाली फळे फुलांसारखीच एका झुपक्यात दाटीवाटीने असतात.