बाईलवेडा कवडा आणि शिताबाईचे पोहे

शिताबाईच्या गोड हातचे पोहे जे काननी।

रागाने दे बाईलवेडा कवडा भिरकावूनी।

रोपे त्याची बनुनी पसरली नाचत चोहीकडे।

अजुनी पहा या मंडित त्यांनी कोकणचे हे सडे।

कोकणावर मनस्वी प्रेम करणा-या कवी माधव काटदरे यांच्या ’हिरवे तळकोकण’ या कवितेतल्या या ओळींच्या अर्थाचं गूढ खूप काळ मनात होतं. कोण ही शिताबाई? तिने कसले पोहे केले? बाईलवेड्या कवड्याने ते कोकणच्या सड्यांवर का भिरकावले? 

कवितेतल्या वर्णनावरून ते कातळसड्यांवरचं एखादं तृणपुष्प असेल इतकी कल्पना आली. मग एकदा लायब्ररीत ना. ग. गोरेंचा ’सीतेचे पोहे’ नावाचा कथासंग्रह पाहाण्यात आला. त्यात याबद्दल काही माहिती मिळाली नाही, पण त्याच्या मुखपृष्ठावर चितारलेलं गवत म्हणजेच ’सीतेचे पोहे’ इ्तकं समजलं. मग त्यावरून अधिक शोध घेतला असता, ’सीतेचे पोहे’ म्हणजेच ’चायनीज लव्हग्रास’ नावाचं, चिमणचा-यासारखं दिसणारं, Poeceae कुळातलं, कोकणातल्या घरी कांडलेल्या पोह्यांसरख्या गुलाबी रंगाची पोह्यांसारखीच चपटी फुलं येणारं एक गवत, हा ही शोध लागला. 

निम्मं कोडं सुटलं. 

आता तो बाईलवेडा कवडा आणि गोड चवीचे पोहे कांडणारी ती शिताबाई या मंडळींचा शोध घेणं आलं. कवडा म्हणजे होला/ पारवा. या पक्ष्याचा आणि शिताबाईचा काय संबंध? तो शोध लागला एका लोककथेत! तर, कवडा जेव्हा माणूस होता तेव्हाची ही गोष्ट- सीता ही कवड्याची लहान बहीण. कवडा एकदा शेतातून घरी आला, त्याला पोहे खावेसे वाटले. आता पोहे करायचे म्हणजे भात कांडण्यापासून तयारी. आळशी बायकोने लक्षच दिलं नाही. सीताबाई मात्र सकाळपासून भावासाठी पोहे करण्याच्या कामाला लागली. तिने तांदूळ निवडले, उनउन पाण्यात भिजवले, भाजले, उखळात घालून कांडले आणि भाऊ शेतातून घरी परतण्याआधी त्याच्यासाठी पोहे तयार करून ठेवले. नणंदबाईचं पारडं जड झालेलं भावजयीला काही सहन होईना. तिने मुठभर खडे त्या पोह्यात गुपचुप मिसळून टाकले. पहिल्याच घासाला खडा लागताक्षणी कवड्याचा पारा असा काही चढला, की तिरीमिरीत त्याने सीतेला लाथ घातली. सीतेने कळवळत खरा प्रकार भावाला सांगितला आणि ती जागीच मरुन गेली. भावाला पश्चात्ताप झाला, पण आता फार उशीर झाला होता. शिताबाईच्या हातच्या त्या गोड पोह्यांची फुलं झाली आणि रानोमाळ पसरली. बाईलवेडा कवडा पक्षी झाला आणि  ’तुझ्या हातचे पोहे गोड गोड गोड, तुला मारणारा मी पोर पोर पोर’ असं ओरडत राहीला. हा कवडा आजही माळावर उतरून ते चविष्ट पोहे टिपत असलेला दिसतो!

तर ही हरदासी कथा सांगायचं कारण म्हणजे, नोव्हेंबरतल्या पहाटे टेकडीवरच्या दंवाने भिजलेल्या गवतातून हिंडताना एकदोन ठिकाणीच हे सीतेचे पोहेही दिसले. अगदी जमिनीलगत वाढणारं हे गवत आहे. टेकडीवरच्या कमरेइतक्या उंच वाढणा-या गवतात ते कळूनही येत नाही. बाणाच्या शेपटीसारख्या रचनेची, पण टोकाकडे निमुळती होत जाणारी याची गुलाबीसर रंगाची फुलं थेट पेणच्या पोह्यांसारखी दिसतात. ही पोस्ट टाकण्याआधी याचे जरा बरे फोटो घ्यावेत म्हणुन एकदोन दिवसांपूर्वी टेकडीवर माळावरच्या गवतातून याला शोध शोध शोधलं, पण कवड्यानं टेकडीवरचे सगळे पोहे संपवले असावेत.

याचं वनस्पतीशास्त्रीय नाव Eragrostis unioloides. यातला Eragrostis हा शब्द Eros (Love) आणि agrostis (grass) यापासून बनला आहे. Eragrostis म्हणजे lovegrass आणि Unioloides म्हणजे Uniola किंवा sea oats या गवताच्या एका गटाशी नातं सांगणारं. Uniola या गटात सीतेच्या पोह्यांसारखीच फुलं येणारी अनेक प्रकारची गवतं येतात. आणि त्यातल्या काही जाती अगदी पौष्टीक खाद्य म्हणून वापरल्या जातात

आता lovegrass हे नाव का दिलं गेलं हा एक प्रश्न अजून आहेच. सीतेच्या पोह्याच्या गोष्टीत बहिणीचं प्रेम आहे. lovegrass च्या गोष्टीत कोणाचं प्रेम आहे देव जाणे!

–----–---------------––------------------------------------

–------------------------------------------------------------

ही पोस्ट टाकली आणि एका मित्राने lovegrass या नावामागाची गोष्ट सांगणारा एक ब्लॉग शेअर केला:

https://www.anniesannuals.com/signs/d%20-%20g/eragrostis_spectabilis.htm

" It has been called “lovegrass” since the Middle Ages. The story goes that it was named that because of the tendency of its flower panicles to catch in ladies’ long dresses and petticoats as they walked through pastures. Once caught, the panicles would slowly creep upward as they walk, tickling their legs." 😅😅😅

#tekdi